podpisanie zawieszenia broni pomiędzy Niemcami a ententą; Rada Regencyjna przekazuje Józefowi Piłsudskiemu dowództwo nad Polską Siłą Zbrojną – Polska odzyskuje niepodległość
Józef Piłsudski wysyła telegram do państw uczestniczących w I wojnie światowej i państw neutralnych zawiadamiający o powstaniu niepodległego państwa polskiego
dekret o ustanowieniu najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego; Józef Piłsudski Tymczasowym Naczelnikiem Państwa
„noc długich noży” w Niemczech; na polecenie Hitlera wymordowani zostają jego przeciwnicy polityczni, zarówno z ruchu narodowosocjalistycznego, jak i z nim niezwiązani
Rozkaz nr 00485, wydany przez ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRS Nikołaja Jeżowa, rozpoczyna "Operację polską" - masowe represje (deprtacje i rozstrzelania) Polaków w ZSRS
1938
marzec 1938
Polska wymusza na Litwie nawiązanie stosunków dyplomatycznych
12 marca (sobota)
Anschluss Austrii
29-30 września 1938
konferencja monachijska
30 września (piątek)
ultimatum rządu polskiego dla Czechosłowacji z żądaniem zwrotu Śląska Cieszyńskiego
gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz powołuje Służbę Zwycięstwu Polski, a naczelnik ZHP hm. Florian Marciniak powołuje do życia Szare Szeregi, rozkazując harcerstwu zejść do podziemia
Rada najwyższa ZSRS wydaje dekret "O nabyciu obywatelstwa ZSRS przez mieszkańców zachodnich obwodów Ukraińskiej i Białoruskiej Sowieckiej Republiki Socjalistycznej"
najwyższe władze ZSRS decydują o rozstrzelaniu oficerów polskich przebywających w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku oraz w więzieniach w okupowanych wschodnich województwach RP i ZSRS
Niemcy zamordowali około pięciuset pacjentów Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych „Kochanówka” – obecnego Szpitala im. Józefa Babińskiego w Łodzi.
W Katyniu, Twerze i Charkowie NKWD morduje 14 552 polskich jeńców wojennych i policjantów, przetrzymywanych w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku
w Dębowcu na Śląsku Cieszyńskim został przeprowadzony pierwszy zrzut cichociemnych
marzec 1941
Lend-Lease Act, ustawa federalna pozwalająca prezydentowi Stanów Zjednoczonych udostępniać w dowolny sposób innym państwom produkty ze sfery obronności
W wieku 22 lat zginął Tadeusz Zawadzki „Zośka”, harcmistrz, podporucznik Armii Krajowej, późniejszy bohater książki "Kamienie na szaniec" Aleksandra Kamińskiego.
8 września (środa)
kapitulacja Włoch, poprzedzona odsunięciem Benito Mussoliniego od władzy (25 lipca); okupacja kraju przez wojska niemieckie
Biuro Polityczne KC WKP(b) powołuje Komisję Specjalną do Spraw Ustalenia i Zbadania Okoliczności Rozstrzelania Przez Niemiecko-Faszystowskich Najeźdźców w Lesie Katyńskim (w pobliżu Smoleńska) Jeńców Wojennych – Oficerów Polskich. Od nazwiska przewodniczącego, profesora Nikołaja Burdenki, była ona zwana komisją Burdenki
W Sahryniu na Zamojszczyźnie kilkuset ukraińskich mieszkańców zostało zamordowanych przez polskie podziemie. Był to odwet za wcześniejsze zbrodnie ukraińskich nacjonalistów.
Krajowa Rada Narodowa wydaje dekret o utworzeniu cenzury – Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW), faktycznie istniejącej od 1944 r.
Początek procesu II Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość
22-27 września 1947
w czasie narady przedstawicieli partii komunistycznych w Szklarskiej Porębie na polecenie Stalina powołane zostaje Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform)
Wojskowy Sąd Rejonowy w Szczecinie ogłosił wyroki w tzw. sprawie Robineau.
20 grudnia (wtorek)
przedstawiciele działających na uchodźstwie partii PPS, SN oraz Niepodległość i Demokracja tworzą w Londynie Radę Polityczną, na jej czele staje Tomasz Arciszewski
W więzieniu na ul. Rakowieckiej w Warszawie z wyroku komunistycznego sądu wykonano karę śmierci na członkach IV Zarządu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość: Łukaszu Cieplińskim, Mieczysławie Kawalcu, Józefie Batorym, Adamie Lazarowiczu, Franciszku Błażeju, Karolu Chmielu i Józefie Rzepce.
18 kwietnia (środa)
podpisanie traktatu paryskiego; na jego mocy w 1951 r. powstaje Europejska Wspólnota Węgla i Stali
Specjalna Komisja Śledcza Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej, tzw. Komisja Maddena ogłasza końcowy raport, w którym jednoznacznie obciąża winą Sowietów
W Warszawie zainaugurował działalność Studencki Teatr Satyryków.
14 marca (niedziela)
przedstawiciele większości środowisk politycznych na uchodźstwie podpisują „akt zjednoczenia narodowego”; powstaje Tymczasowa Rada Jedności Narodowej, Egzekutywa Zjednoczenia Narodowego oraz Rada Trzech
Adam Ważyk publikuje "Poemat dla dorosłych", uchodzący za symboliczne zerwanie z socrealizmem
26 października (środa)
wycofanie się ZSRS z Austrii, uchwalenie wieczystej neutralności państwa
1956
24/25 lutego 1956
w czasie XX Zjazdu Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego Nikita Chruszczow wygłasza referat O kulcie jednostki i jego następstwach – będący krytyką Stalina
Uprowadzenie i zamordowanie Bogdana Piaseckiego, syna Bolesława, przewodniczącego PAX
25 marca (poniedziałek)
podpisanie w Rzymie traktatu założycielskiego Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, w skład której wchodzą: Francja, Republika Federalna Niemiec, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg.
kryzys kubański związany z dążeniem ZSRS do rozmieszczenia na terytorium Kuby pocisków balistycznych średniego zasięgu, bezpośrednio zagrażających Stanom Zjednoczonym
amerykańska interwencja w Wietnamie w obronie Republiki Wietnamskiej (Wietnamu Południowego) zagrożonej przez komunistyczną Demokratyczną Republikę Wietnamu (Wietnam Północny).
orędzie biskupów polskich do niemieckich, zawierające słowa: „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie”
1966
1966-1976
rewolucja kulturalna w Chinach, zainicjowana przez Mao Tse-tunga w celu wyeliminowania politycznych rywali oraz w celu wprowadzenia w życie jego koncepcji ideologicznych
praska wiosna, okres politycznej liberalizacji w Czechosłowacji związany z objęciem stanowiska I sekretarza Komunistycznej Partii Czechosłowacji przez Alexandra Dubčeka, a zakończony inwazją wojsk państw Układu Warszawskiego na Czechosłowację nocą z 20 na 21 sierpnia
w czasie uroczystości dożynkowych w Warszawie w proteście przeciwko udziałowi wojska polskiego w inwazji na Czechosłowację Ryszard Siwiec dokonuje aktu samospalenia
spotkanie I sekretarza PZPR Edwarda Gierka i premiera Piotra Jaroszewicza ze strajkującymi stoczniowcami w Szczecinie, po spotkaniu w Gdańsku kończy się styczniowa fala strajków na Wybrzeżu
Bracia Jerzy i Ryszard Kowalczykowie, na znak protestu przeciwko nieukaraniu sprawców masakry na Wybrzeżu, wysadzają aulę Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu
początek strajku w Stoczni Gdańskiej, wysunięcie przez strajkujących żądań: przywrócenia do pracy Lecha Wałęsy i Anny Walentynowicz, upamiętnienia poległych w grudniu 1970 r. oraz podwyżki płac
na mocy nowelizacji konstytucji przywrócona zostaje nazwa Rzeczpospolita Polska i godło: orzeł w koronie; początek realizacji pakietu reform zwanego planem Balcerowicza
Prezydent ZSRS Michaił Gorbaczow przekazjue przezydentowi RP Wojciechowi Jaruzelskiemu archiwalne dokumenty dotyczące zbrodni katyńskiej, oficjalnie potwierdzając odpowiedzialność ZSRS
Prezydent Francji Raymond Poincaré wydał dekret o utworzeniu Armii Polskiej.
Armia Polska była ochotniczą formacją wojskową, mającą walczyć na froncie zachodnim przeciwko Niemcom. Od koloru mundurów nazywana była także Błękitną Armią. Główny jej trzon stanowili Polacy z Francji i USA oraz byli polscy jeńcy wojenni z armii zaborczych. Oficerami byli głównie Francuzi.
Powołanie Armii Polskiej było zasługą Romana Dmowskiego i kierowanego przez niego Komitetu Narodowego Polskiego (KNP). Pierwszym dowódcą został francuski generał Louis Archinard. 4 października 1918 roku zastąpił go gen. Józef Haller. Kilka dni wcześniej KNP uzyskał pełną kontrolę polityczną nad armią.
Z jednostek Armii Polskiej w końcowych walkach I wojny światowej zdążyły wziąć udział 1. Pułk Strzelców i 1. Dywizja Strzelców Polskich. Zasadniczy wzrost liczebności Błękitnej Armii nastąpił już po I wojnie światowej. Składała się wówczas z dwóch korpusów, dwóch samodzielnych dywizji strzelców, pułku czołgów i oddziałów lotniczych. Między kwietniem a czerwcem 1919 roku Błękitna Armia została przetransportowana do Polski. Liczyła wtedy ok. 70 tys. żołnierzy. Przywiozła również dużą ilość sprzętu i uzbrojenia, co umożliwiło uzbrojenie powstających w kraju jednostek Wojska Polskiego.
Armia Hallera wzięła udział w wojnie polsko-ukraińskiej w Galicji Wschodniej i na Wołyniu oraz w wojnie z bolszewikami. Odegrała ważną rolę w walce o niepodległość i kształt granic Rzeczypospolitej. We wrześniu 1919 roku została włączona w skład Wojska Polskiego.
lipiec 1917
„kryzys przysięgowy”, internowanie Józefa Piłsudskiego w Magdeburgu
Rada Regencyjna zapowiedziała powstanie w pełni suwerennej Polski
„Zbliża się pokój, a wraz z nim ziszczenie nigdy nieprzedawnionych dążeń narodu polskiego do zupełnej niepodległości” – czytamy w ogłoszonym tego dnia orędziu.
Rada została powołana rok wcześniej przez niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne. Tworzyli ją konserwatyści: książę Zdzisław Lubomirski, abp Aleksander Kakowski i ziemianin Józef Ostrowski. Urzędowała w Warszawie i miała pełnić funkcję tymczasowej polskiej władzy państwowej, odpowiadającej m.in. za sądownictwo i szkolnictwo. Z czasem – w obliczu nadchodzącej klęski państw centralnych w I wojnie światowej – starała się jednak usamodzielnić. 12 października 1918 roku przejęła od okupantów władzę zwierzchnią nad wojskiem, a wkrótce powołała rząd Józefa Świeżyńskiego.
W tym czasie zalążki polskiej państwowości tworzyły się już także poza dawnym zaborem rosyjskim. W końcu października w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna Galicji i Śląska Cieszyńskiego z Wincentym Witosem i Ignacym Daszyńskim. Odmówiła ona podporządkowania się Radzie Regencyjnej. Radzie brakowało nie tylko szerokiego zaplecza politycznego, ale też poparcia społecznego. W tej sytuacji 14 listopada 1918 roku uległa samorozwiązaniu, przekazując całość władzy Józefowi Piłsudskiemu.
12 października (sobota), 1918
Rada Regencyjna przejęła od okupantów władzę zwierzchnią nad wojskiem
podpisanie zawieszenia broni pomiędzy Niemcami a ententą; Rada Regencyjna przekazuje Józefowi Piłsudskiemu dowództwo nad Polską Siłą Zbrojną – Polska odzyskuje niepodległość
Józef Piłsudski wysyła telegram do państw uczestniczących w I wojnie światowej i państw neutralnych zawiadamiający o powstaniu niepodległego państwa polskiego
Były to pierwsze powszechne wybory parlamentarne na ziemiach polskich. Głosować i kandydować mogły także kobiety, co w tamtym czasie wciąż było w Europie rzadkością. W wyznaczonym terminie nie udało się jednak przeprowadzić wyborów na terenie całego kraju – m.in. ze względu na trwające w tym czasie Powstanie Wielkopolskie i walki z Ukraińcami w Galicji Wschodniej. Początkowo do urn poszli tylko mieszkańcy części Królestwa Polskiego i Galicji. Postanowiono więc, że do sejmu zostaną dokooptowani polscy posłowie, którzy dotychczas zasiadali w parlamentach Niemiec i Austro-Węgier. Z czasem głosowanie organizowano na kolejnych terenach, np. w czerwcu 1919 roku – w Wielkopolsce, a w maju następnego roku – na Pomorzu. W marcu 1922 roku w skład Sejmu Ustawodawczego przyjęto posłów Sejmu Wileńskiego.
Najwięcej mandatów w Sejmie Ustawodawczym uzyskały stronnictwa narodowe i ludowe. Marszałkiem izby został Wojciech Trąmpczyński z Wielkopolski. Profesor Dorota Malec, znawczyni historii prawa okresu II RP, podkreśla, że sejm ten, uchwalając chociażby demokratyczną konstytucję marcową (1921), „odegrał istotną rolę w budowaniu ustroju niepodległej Rzeczypospolitej. Miał [też] wielkie znaczenie symboliczne, jako wyraźny znak odrodzonego po okresie niewoli państwa polskiego”.
13–16 lutego
Pod Berezą Kartuską doszło do starcia żołnierzy Wojska Polskiego z oddziałem bolszewickim, co jest uznawane za początek wojny polsko-bolszewickiej
W momencie zakończenia I wojny światowej (1918) na obszarze dzisiejszej Białorusi wciąż znajdowały się liczne wojska niemieckie. Stopniowo jednak wycofywały się. Na opuszczane tereny wkraczała od wschodu Armia Czerwona, od zachodu podeszło zaś Wojsko Polskie. Rankiem 13 lutego 1919 roku (niektóre źródła podają inną datę – 14 lub 16 lutego) kilkudziesięcioosobowy oddział polskich żołnierzy pod dowództwem kpt. Piotra Mienickiego dokonał wypadu na przeważające siły bolszewickie pod Berezą. Potyczka zakończyła się zdobyciem miasteczka przez Wojsko Polskie. Do polskiej niewoli dostało się osiemdziesięciu żołnierzy bolszewickich. Brytyjski historyk Norman Davies starcie pod Berezą Kartuską uważa za początek wojny polsko-bolszewickiej. Mniej więcej w tym samym czasie Polacy wyparli bolszewików z miasteczka Mosty i osady Maniewicze. Wcześniej – już w styczniu 1919 roku – Armia Czerwona i nieregularne oddziały polskiej samoobrony toczyły walki o Wilno.
19 kwietnia (sobota), 1919
opanowanie Wilna przez Wojsko Polskie pod dowództwem Józefa Piłsudskiego
Po zajęciu Wilna przez oddziały polskie Józef Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. „Wojsko Polskie, które ze sobą przyprowadziłem dla wyrzucenia panowania gwałtu i przemocy […] niesie Wam wszystkim wolność i swobodę” – czytamy w wydanym po polsku i litewsku dokumencie. Piłsudski, sam pochodzący z Wileńszczyzny, informował o wprowadzeniu na zajętych terenach zarządu cywilnego i zapowiadał demokratyczne wybory. Odezwa miała służyć pozyskaniu ludności różnych narodowości i wyznań. Pełniący wówczas funkcję Naczelnika Państwa Józef Piłsudski był bowiem zwolennikiem koncepcji federacyjnej, zakładającej, że Polska utworzy związek państw z Ukrainą, Białorusią i Litwą, które oddzielałyby Rzeczpospolitą od Rosji. Rząd litewski nie był jednak zainteresowany jakąkolwiek federacją z Polską. W dodatku rościł sobie prawo do Wileńszczyzny, w większości zamieszkanej wówczas przez ludność polską. Latem 1920 roku sporny obszar został zajęty przez wojska bolszewickie i przekazany Litwie w zamian za zgodę na przemarsz przez terytorium tego państwa Armii Czerwonej. Jesienią, gdy bolszewicy byli w odwrocie, na Wileńszczyznę wkroczyła dywizja gen. Lucjana Żeligowskiego, działającego z rozkazu Piłsudskiego. Proklamowano utworzenie Litwy Środkowej, która istniała do 1922 roku, gdy tamtejszy sejm przyjął uchwałę stwierdzającą, że „Ziemia Wileńska stanowi bez warunków i zastrzeżeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej”. Do II wojny światowej Wilno pozostawało w granicach Polski, choć władze Litwy uważały je za swoją stolicę.
podpisanie traktatu wersalskiego; na jego mocy Polska otrzymuje Wielkopolskę i Pomorze, Gdańsk Wolnym Miastem
Pod dokumentem, który wszedł w życie w styczniu następnego roku, podpisali się m.in. premierzy Francji Georges Clemenceau i Wielkiej Brytanii David Lloyd George, prezydent USA Thomas Woodrow Wilson oraz reprezentujący Polskę Ignacy Jan Paderewski i Roman Dmowski.
Traktat przypieczętował powrót Rzeczypospolitej na mapę Europy i świata. Niemcy nie tylko uznały niepodległość Polski, lecz także – po latach zaborów – zrzekły się na jej rzecz Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. Sam Gdańsk, zamieszkany wówczas w ogromnej większości przez ludność niemiecką, uzyskał status wolnego miasta. O przynależności państwowej Warmii, Mazur i Górnego Śląska miały rozstrzygnąć plebiscyty.
Dla Niemców nie były to jedyne bolesne postanowienia. W sumie państwo to utraciło 13 proc. przedwojennego terytorium (m.in. Alzację-Lotaryngię na rzecz Francji), a także posiadłości zamorskie. Niemieckie siły zbrojne miały zostać znacznie okrojone oraz pozbawione lotnictwa, broni pancernej i okrętów podwodnych, a położona w zachodniej części kraju Nadrenia miała być obszarem zdemilitaryzowanym. Niemcy – wraz z ich sojusznikami obarczone wyłączną odpowiedzialnością za wywołanie wojny – zobowiązały się też do zapłaty odszkodowań. O utrzymanie pokoju i współpracy na świecie miała dbać nowo powołana Liga Narodów.
Niemcy od początku uznawały postanowienia traktatu wersalskiego za krzywdzące, sabotowały niektóre z nich i opowiadały się za jego rewizją. Na fali tych nastrojów w 1933 roku do władzy doszedł Adolf Hitler, który definitywnie obalił ład wersalski.
Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 roku, o przynależności państwowej Górnego Śląska miał rozstrzygnąć plebiscyt. W regionie szybko jednak radykalizowały się nastroje. Powstawały liczne polskie organizacje, na co Niemcy odpowiadali rewizjami i aresztowaniami. 15 sierpnia 1919 roku niemiecki Grenzschutz otworzył ogień do strajkujących polskich górników; zginęło 10 osób. Masakra przyspieszyła decyzję o wybuchu powstania. Do walki stanęła konspiracyjna Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska, utworzona kilka miesięcy wcześniej. Przeciwstawiły się jej paramilitarne oddziały Grenzschutzu, wspierane przez regularne wojsko niemieckie i policję. Zryw objął sześć powiatów. Powstańcom nie udało się zdobyć większej ilości amunicji. Nie mieli też szans na wsparcie ze strony Wojska Polskiego, zaangażowanego w tym czasie w wojnę z bolszewicką Rosją. W tej sytuacji 24 sierpnia
por. Alfons Zgrzebniok, komendant powstania, wydał rozkaz zaprzestania walk.
W niedługim czasie – w sierpniu 1920 i maju 1921 roku – na Górnym Śląsku wybuchły jeszcze dwa powstania. Sporny region został w końcu podzielony. Po stronie polskiej znalazło się 29 proc. obszaru plebiscytowego, ale aż 46 proc. ludności, większość kopalń, stalowni i hut.
W czasie I wojny światowej Suwalszczyzna, w tym ziemia sejneńska, była okupowana przez Niemców. W obliczu ich klęski pretensje do tego obszaru zgłosiły Polska i Litwa. W lipcu 1919 roku Rada Najwyższa Ententy wytyczyła linię demarkacyjną, tzw. linię Focha, rozgraniczającą sporne terytoria. Powiaty augustowski, suwalski i zachodnia część sejneńskiego miały się znaleźć po stronie polskiej. Mimo to administracja litewska pozostała w Sejnach. Do miasta przybył premier Litwy Mykolas Sleževičius, nawołując rodaków, by „bronili swych osad do ostatka”. Siły litewskie na tym terenie liczyły ok. 1200 ludzi. Polska Organizacja Wojskowa zmobilizowała niespełna tysiąc. Mimo to zdecydowała się na podjęcie działań zbrojnych, licząc na element zaskoczenia. W ciągu kilkunastu godzin Litwini zostali wyparci m.in. z Krasnopola i Kopciowa. Sejny 26 sierpnia przechodziły z rąk do rąk, by ostatecznie znaleźć się pod polską kontrolą. Gdy do miasta dotarły regularne oddziały polskiego wojska, było jasne, że powstanie zakończyło się sukcesem. Straty polskie wyniosły 37 zabitych i kilkudziesięciu rannych; litewskie nie są znane.
Latem 1920 roku, gdy ważyły się losy wojny polsko-bolszewickiej, Litwini zajęli Sejny, Suwałki i część Puszczy Augustowskiej, a później także Augustów. Szybko jednak zostali wyparci z tych terenów.
19 marca (piątek), 1920
Józef Piłsudski przyjął stopień Pierwszego Marszałka Polski.
I wojnę światową Piłsudski skończył w stopniu brygadiera Legionów Polskich, co można uznać za odpowiednik generała brygady. U progu niepodległej Rzeczypospolitej był już jednak Naczelnikiem Państwa i Naczelnym Wodzem, tymczasem w Wojsku Polskim nie brakowało oficerów przewyższających go rangą. W 1919 roku upadł pomysł, by sejm na mocy specjalnej ustawy mianował Piłsudskiego Pierwszym Marszałkiem Polski – przeciwna temu była prawica. W tej sytuacji 26 lutego 1920 roku działająca w wojsku Ogólna Komisja Weryfikacyjna przyjęła uchwałę, by „w dowód czci i hołdu” zwrócić się bezpośrednio do Piłsudskiego „z prośbą o przyjęcie Najwyższej Godności Wojskowej”. Piłsudski – na mocy krótkiego dekretu – stopień Pierwszego Marszałka Polski „przyjął i zatwierdził”. 19 marca zostało to ogłoszone w rozkazie gen. Józefa Leśniewskiego, ministra spraw wojskowych. Uroczystość wręczenia buławy marszałkowskiej odbyła się na placu Zamkowym w Warszawie 15 listopada 1920 roku – już po zwycięstwie w wojnie z bolszewikami.
Przed II wojną światową stopień wojskowy marszałka Polski otrzymali jeszcze francuski marszałek Ferdinand Foch (1923) i Edward Śmigły-Rydz (1936).
Kończący I wojnę światową traktat wersalski został podpisany w czerwcu 1919 roku. Przewidywał m.in., że na Warmii, Mazurach i Powiślu odbędzie się plebiscyt rozstrzygający, czy te ziemie nadal będą należeć do Prus Wschodnich, a więc do Niemiec, czy zostaną włączone do odrodzonej Polski. Nad przebiegiem głosowania miała czuwać Komisja Międzysojusznicza, powołana przez Ligę Narodów. Strona polska twierdziła, że znaczna większość miejscowej ludności na co dzień posługuje się językiem polskim, i przypominała, że przed pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej w jej skład wchodziły Warmia i Powiśle. Termin plebiscytu wyznaczono na niedzielę 11 lipca 1920 roku. Polacy nie mieli jednak szans, aby go wygrać. Na jego teren władze niemieckie przewiozły bowiem z Zagłębia Ruhry ok. 100 tys. osób, swobodnie działały bojówki niemieckie, a co najważniejsze – trwała właśnie wielka ofensywa armii bolszewickiej przeciwko Polsce.
13 lipca, czyli dwa dni po plebiscycie, na łamach krakowskiego „Ilustrowanego Kuryera Codziennego” zamieszczono wypowiedź hr. Adama Zamoyskiego, specjalnego wysłannika marszałka sejmu. Zamoyski tłumaczył jeszcze przed głosowaniem, że rząd polski domaga się odroczenia plebiscytu, uzasadniając to żądanie „stwierdzonem jawnie fałszowaniem przez Niemców list głosowania i prawdopodobieństwem sfałszowania całego aparatu plebiscytowego w ogóle. […] Terror niemiecki jest okropny. Stwierdziliśmy niezawodnie i wśród najlepszych jednostek, iż ogół Polaków skutkiem tego żywi przeświadczenie, iż za chęć spełnienia swego narodowego obowiązku spotka go krwawy gwałt, po plebiscycie zaś głosujący za Polską ulegną najostrzejszym represyom, jeśli nie pogromom. Gwałty i nadużycia trwają bez ustanku. W przeciągu kilku dni, jakie spędziliśmy na terenach plebiscytowych, sami byliśmy świadkami napadu niemieckiego w Olsztynie, wybicia szyb […], krwawej napaści na dworcu kolejowym w Grieslinenie […]. Krwawych swych czynów Niemcy dopuszczają się bardzo uroczyście i ostentacyjnie przy dźwiękach orkiestr, grających »Deutschland über alles« i »Heil dir im Siegeskranz« [poprawnie: Siegerkranz]. Jakże się ma odbyć plebiscyt na Warmii i Mazurach, skoro w ostatnich dniach, aby zapobiec ciągłym napadom na Dom Polski w Olsztynie, komendant angielski policyi plebiscytowej […] zmuszony był wydać rozkaz, aby Dom Polski opasano kilkoma rzędami drutów kolczastych”. Komisja Międzysojusznicza nie zgodziła się na odroczenie plebiscytu. Ogromna większość spośród niespełna pół miliona głosujących opowiedziała się za przynależnością do Niemiec. Polsce przyznano zaledwie kilka wsi.
Był wnukiem powstańca styczniowego. Kształcił się w Warszawskim Seminarium Duchownym i rzymsko-katolickiej Akademii Duchownej w Piotrogrodzie. W ostatnich latach I wojny światowej był proboszczem w Bogorodsku koło Moskwy, a następnie w Klińcach w guberni czernihowskiej. Stał się tam nieformalnym przywódcą dwutysięcznej grupy polskich uchodźców: prowadził tajną drużynę harcerską, organizował działalność oświatowo-kulturalną, w końcu zajął się ewakuacją rodaków do kraju. Latem 1918 roku wrócił do Polski. Pracował jako wikariusz w parafii Przemienienia Pańskiego w Łodzi. Był założycielem i prezesem Towarzystwa „Oświata”, działającego na rzecz rozwoju szkolnictwa polskiego. We wrześniu 1919 roku został przeniesiony do Kurii Metropolitalnej Warszawskiej. W kazaniach przypominał o obowiązku obrony ojczyzny. W końcu lipca 1920 roku został kapelanem garnizonu praskiego. W koszarach i na dworcach spowiadał żołnierzy wyruszających na wojnę przeciwko bolszewikom. W pierwszych dniach sierpnia na własną prośbę został mianowany kapelanem lotnym 1. batalionu 236. pułku piechoty, złożonego głównie z młodzieży. Kilka dni później wymaszerował wraz z batalionem, włączonym ostatecznie do 36. pułku piechoty, na front. Zginął w trakcie bitwy pod Ossowem, będącej częścią Bitwy Warszawskiej. Komunikat Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z 16 sierpnia głosił, że ksiądz „w stule i z krzyżem w ręku przodował atakującym oddziałom”. Tak później uwieczniali jego ostatnie chwile malarze. Inna wersja mówi, że duchowny poległ od zabłąkanej kuli, gdy udzielał sakramentu namaszczenia jednemu z żołnierzy.
W 2010 roku ks. Ignacy Skorupka został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Bronisława Komorowskiego Orderem Orła Białego.
330-osobowy batalion 240 Pułku Piechoty przez kilka godzin wstrzymywał ataki oddziałów sowieckiej 6. Dywizji Konnej. W zaciętej bitwie zginęło 318 polskich żołnierzy. Bitwa ta istotnie opóźniła marsz 1. Armii Konnej na Lwów.
Traktat wersalski z czerwca 1919 roku przewidywał, że o przynależności państwowej Górnego Śląska rozstrzygnie plebiscyt. W regionie szybko jednak rosło napięcie. W sierpniu 1919 roku wybuchło tu pierwsze powstanie przeciwko Niemcom, które po kilku dniach upadło. W lutym 1920 roku na Górny Śląsk przybyła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, złożona z Francuzów, Brytyjczyków i Włochów. Towarzyszące jej wojska nie były jednak w stanie utrzymać porządku. Nasilała się aktywność niemieckich bojówek, wspieranych przez policję – Sicherheitspolizei. 17 sierpnia bojówkarze zabili Andrzeja Mielęckiego, polskiego lekarza i społecznika. Była to jedna z iskier, które doprowadziły do wybuchu II powstania śląskiego. Do walki – jak rok wcześniej – stanęła Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska. Władze RP nie wsparły zrywu, bo w tym czasie trwała jeszcze Bitwa Warszawska i ważyły się losy wojny z bolszewikami. Powstańcom i tak udało się opanować wiele miejscowości. 24 sierpnia Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa nakazała rozwiązać Sicherheitspolizei i powołać mieszaną policję polsko-niemiecką. W ten sposób podstawowy postulat strony polskiej został spełniony. Dzień później ustały działania powstańcze. POW Górnego Śląska uległa samorozwiązaniu.
Rozpoczęła się operacja niemeńska – ostatnia wielka bitwa wojny polsko-bolszewickiej.
Po klęsce pod Warszawą w sierpniu 1920 roku Michaił Tuchaczewski, dowódca bolszewickiego Frontu Zachodniego, wciąż wierzył w zwycięstwo nad Polską. Wycofał swoje wojska na linię rzek Niemna, Szczary i Świsłoczy, ściągnął posiłki i rozpoczął przygotowania do kolejnej ofensywy. Planował trzema armiami, liczącymi ponad 70 tys. żołnierzy, uderzyć na Białystok i Brześć nad Bugiem, a następnie zająć Lublin. Marszałek Józef Piłsudski uprzedził jednak te zamiary. 20 września siły polskiej 2. Armii gen. Edwarda Rydza-Śmigłego ruszyły na Grodno. Dwa dni później wydzielona grupa manewrowa tej armii wkroczyła na Litwę z zamiarem wyjścia na tyły wojsk bolszewickich, a 23 września 4. Armia gen. Leonarda Skierskiego wyprowadziła natarcie na Wołkowysk. Jeszcze przed końcem miesiąca Wojsko Polskie zajęło m.in. Grodno, Pińsk i Lidę. Oskrzydlonym oddziałom Tuchaczewskiego udało się wyjść z okrążenia, ale nie były już zdolne do kontrofensywy. Walki nad Niemnem przypieczętowały losy wojny. 18 marca 1921 roku Polska i Rosja bolszewicka (formalnie też podporządkowana jej Ukraińska Socjalistyczna Republika Rad) podpisały w Rydze traktat pokojowy. Ustalona w ten sposób granica wschodnia Rzeczypospolitej w przybliżeniu pokrywała się z linią II rozbioru Polski z 1793 roku. Po stronie polskiej znalazły się m.in. Grodno, Brześć i Lwów.
9 października (sobota), 1920
Oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego zajęły Wilno.
W tamtym czasie Wileńszczyzna była w ogromnej większości zamieszkana przez Polaków, w drugiej kolejności – przez Żydów. Litwini domagali się jednak przyłączenia tych terenów do swojego państwa, powołując się na argument historyczny – przez kilka wieków Wilno było stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Latem 1920 roku miasto zostało zdobyte przez bolszewików i przekazane przez nich Litwinom – jako rodzaj nagrody za współdziałanie w wojnie przeciwko Polsce. Po zwycięstwie nad Armią Czerwoną w sierpniowej Bitwie Warszawskiej wśród Polaków odżyły nadzieje na odzyskanie Wilna. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski miał jednak związane ręce, bo w lipcu, podczas międzynarodowej konferencji w Spa, premier Władysław Grabski zgodził się na oddanie miasta Litwie. Delikatną misję zajęcia spornych terenów Piłsudski powierzył gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, jednemu ze swych zaufanych współpracowników. Pozorując działanie wbrew rozkazom i bez wiedzy dowództwa Wojska Polskiego, oddziały Żeligowskiego dość łatwo zajęły Wileńszczyznę. 12 października proklamowano powstanie na tych terenach Litwy Środkowej. W styczniu 1922 roku jej mieszkańcy wybrali własny sejm. Ten na pierwszym posiedzeniu przyjął uchwałę stwierdzającą: „Ziemia Wileńska stanowi bez warunków i zastrzeżeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej”. Władze litewskie nadal jednak uważały Wilno za swoją stolicę i przez kolejnych kilkanaście lat nie utrzymywały z Polską żadnych kontaktów oficjalnych.
W tej szwajcarskiej miejscowości spotkali się czołowi politycy Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Belgii, Polski i Czechosłowacji. Przedstawiciele dwóch ostatnich krajów nie brali jednak udziału w głównej części obrad. Niemcom – po przegranej I wojnie światowej – zależało na wyjściu z izolacji międzynarodowej i złagodzeniu skutków niekorzystnego dla siebie traktatu wersalskiego z 1919 roku. Ceną, którą zgodzili się zapłacić w Locarno, było uznanie nienaruszalności ich granic z Francją i Belgią (tzw. pakt reński), a więc pośrednio strat terytorialnych poniesionych po wojnie na rzecz tych dwóch państw. Analogiczną gwarancją nie zostały objęte granice Niemiec z Polską i Czechosłowacją. Powstało wrażenie, że granice w Europie będą się odtąd dzielić na nienaruszalne i takie, które można naruszyć. Pewnym pocieszeniem był dla Polski zawarty równolegle z paktem reńskim traktat gwarancyjny z Francją, podtrzymujący ważność sojuszu polsko-francuskiego. I tak jednak Locarno uważa się za porażkę polskiej dyplomacji i sukces Niemiec. Te ostatnie znów stawały się dla Francji i Wielkiej Brytanii równorzędnym partnerem. W 1926 roku przystąpiły do Ligi Narodów – organizacji strzegącej pokoju i ładu w Europie. Zachodni przywódcy wierzyli, że zapewni to kontynentowi pokój. Austen Chamberlain, Aristide Briand i Gustav Stresemann – główni architekci porozumień z Locarno – otrzymali pokojową Nagrodę Nobla. Ład lokarneński nie przetrwał jednak długo. W marcu 1936 roku Niemcy złamały jego postanowienia, wprowadzając wojska do Nadrenii, która miała pozostawać strefą zdemilitaryzowaną.
Przedterminowe wybory do Sejmu i Senatu – tzw. wybory brzeskie
Piłsudczycy, choć w 1926 roku przejęli władzę w wyniku przewrotu majowego, nawet po przeprowadzonych dwa lata później wyborach nie mieli w sejmie większości, która gwarantowałaby stabilne rządzenie. 30 sierpnia 1930 roku prezydent Ignacy Mościcki rozwiązał parlament i rozpisano nowe wybory. Zanim do nich doszło, we wrześniu aresztowano bez nakazu sądowego czołowych polityków opozycyjnego Centrolewu, w tym byłego premiera Wincentego Witosa i byłego wicepremiera Wojciecha Korfantego. Zostali osadzeni w twierdzy w Brześciu nad Bugiem. Byli znieważani, poniżani, kilku ciężko pobito. W sumie tej jesieni aresztowano kilka tysięcy działaczy opozycji (później niektórzy z nich zostali skazani na kary do trzech lat więzienia). W takiej atmosferze odbyły się wybory nazwane brzeskimi. W części okręgów listy opozycyjne nie zostały zarejestrowane. Unieważniono niemal pół miliona głosów – zwłaszcza tam, gdzie wpływy Centrolewu były największe. W wielu miejscowościach zarządzono głosowanie jawne. W tej sytuacji większość mandatów w obu izbach parlamentu zdobył piłsudczykowski Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. Był to kolejny krok na drodze ograniczania demokracji w Polsce. „Brześć wprowadza rozkład i zgniliznę w życie polskie” – pisali oburzeni profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego.
31 lipca (niedziela), 1932
Janusz Kusociński zdobywa złoty medal na igrzyskach olimpijskich w Los Angeles
Ogłoszono powołanie do życia Obozu Narodowo-Radykalnego.
Tego dnia w gmachu Politechniki Warszawskiej ośmiu młodych narodowców: Jerzy Czerwiński, Władysław Dowbor, Tadeusz Gluziński, Jan Jodzewicz, Jan Mosdorf, Mieczysław Prószyński, Tadeusz Todtleben i Wojciech Zaleski podpisało deklarację ideową nowego ugrupowania. Sygnatariusze odwoływali się do wartości patriotycznych, tradycji endeckiej i wiary katolickiej. Domagali się „stanowczego zerwania z obecnym ustrojem i zdecydowanie narodowej polityki gospodarczej”, dystansując się zarówno od komunizmu, jak i kapitalizmu. Twórcy ONR postulowali odebranie majątków wielkim właścicielom ziemskim, „obcym kapitalistom” i Żydom. „Ludność ruska i białoruska winna posiadać pełne prawa obywatelskie. Żyd nie może być obywatelem Państwa Polskiego” – czytamy w deklaracji założycielskiej. To właśnie radykalne hasła antyżydowskie najmocniej ciążą dziś na ocenie przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego.
Dla piłsudczyków, w latach trzydziestych sprawujących w Polsce autorytarne rządy, ONR był niepożądanym konkurentem. 10 czerwca 1934 roku ruch ten został zdelegalizowany, a jego czołowi działacze trafili wkrótce do obozu w Berezie Kartuskiej. Faktycznie ugrupowanie istniało jednak nadal, choć rok później rozpadło się na dwa środowiska – Ruch Narodowo-Radykalny „Falanga” pod przywództwem Bolesława Piaseckiego i ONR „ABC”, skupiony wokół Henryka Rossmana. W czasie II wojny światowej wielu narodowców – np. Jan Mosdorf, Stanisław Piasecki i Paweł Musioł – zginęło z rąk niemieckich okupantów. Bolesław Piasecki, aresztowany w 1944 roku przez Sowietów, podjął współpracę z komunistami i przez wiele lat szefował później katolickiemu Stowarzyszeniu PAX.
Prezydent RP Ignacy Mościcki wydał rozporządzenie pozwalające na izolowanie osób zagrażających bezpieczeństwu państwa.
Dwa dni wcześniej od kul ukraińskiego nacjonalisty zginął minister spraw wewnętrznych Bronisław Pieracki. „Rząd Rzeczypospolitej jest zdecydowany […] sięgnąć po stanowcze środki” – mówił w odpowiedzi premier Leon Kozłowski. Z jego inicjatywy – i za zgodą marsz. Józefa Piłsudskiego – niespełna miesiąc później utworzono miejsce odosobnienia w Berezie Kartuskiej w województwie poleskim (dziś Białoruś). Zgodnie z prezydenckim rozporządzeniem miały tam trafiać „osoby, których działalność lub postępowanie daje podstawę do przypuszczenia, że grozi z ich strony naruszenie bezpieczeństwa, spokoju lub porządku publicznego”. To niejednoznaczne sformułowanie dawało pole do nadużyć, zwłaszcza że w obozie osadzano na podstawie decyzji administracyjnej, a nie wyroku niezawisłego sądu. Do Berezy Kartuskiej trafiali nie tylko komuniści, ukraińscy nacjonaliści i polscy radykalni narodowcy – a więc działacze organizacji zdelegalizowanych przez władze – lecz także ludzie związani z legalną opozycją. Na krótko został tam skierowany nawet konserwatywny publicysta Stanisław Mackiewicz, znany z krytyki polityki zagranicznej piłsudczyków. Od postanowienia o skierowaniu do Berezy Kartuskiej nie było odwołania. Rozporządzenie przewidywało, że odosobnienie może zostać orzeczone na trzy miesiące i przedłużone na dalsze trzy. W praktyce zdarzało się, że trwało jeszcze dłużej. Osadzonych upokarzano, kierowano do bezsensownej pracy, niekiedy bito.
Obóz w Berezie Kartuskiej istniał do września 1939 roku. W sumie przez to miejsce przewinęło się ok. 3 tys. osadzonych, z czego kilka lub kilkanaście osób zmarło. Na tym przykładzie propaganda PRL próbowała dowodzić, że rządy piłsudczyków były reżimem faszystowskim. Dziś historycy podkreślają, że miejsce odosobnienia w Berezie trudno porównywać z niemieckimi obozami koncentracyjnymi czy sowieckimi łagrami. Dominuje jednak opinia, że Bereza Kartuska to niechlubna karta w dziejach II RP.
„noc długich noży” w Niemczech; na polecenie Hitlera wymordowani zostają jego przeciwnicy polityczni, zarówno z ruchu narodowosocjalistycznego, jak i z nim niezwiązani
23 kwietnia 1935: Prezydent RP Ignacy Mościcki podpisał nową konstytucję. Weszła w życie dzień później. Marszałek Józef Piłsudski, który w 1926 roku w drodze zamachu przejął władzę w Polsce, był surowym krytykiem obowiązującej wówczas konstytucji marcowej – demokratycznej, ale uzależniającej rząd od chwiejnej większości parlamentarnej. Piłsudczykom długo nie udawało się jednak przeforsować nowej ustawy zasadniczej. Dokonali tego po niemal dziesięciu latach, i to z naruszeniem obowiązującego prawa – nie spełniono warunków przewidzianych w konstytucji marcowej. Konstytucja kwietniowa wprowadzała system prezydencki o charakterze autorytarnym. Prezydent był odpowiedzialny jedynie „przed Bogiem i historią”. Otrzymał liczne uprawnienia osobiste (tzw. prerogatywy) i zwykłe. Mógł np. rozwiązać parlament i wetować uchwalone przezeń ustawy. Miał prawo wydawać dekrety z mocą ustawy i wskazać jednego z dwóch kandydatów na swojego następcę. „W ten sposób w rękach Prezydenta RP została skupiona niemal w całości władza państwowa” – ocenia w książce Historia ustroju Polski X–XX w. prof. Marian Kallas. Jest paradoksem, że urzędu tego nie mógł już wówczas objąć mocno schorowany Piłsudski. Konstytucja kwietniowa – wraz z uchwaloną w tym samym roku nową ordynacją wyborczą – niemal całkowicie wyeliminowała z parlamentu opozycję. Obóz piłsudczykowski umocnił tym samym dominację na polskiej scenie politycznej. Zmieniła to dopiero klęska wojenna 1939 roku.
Rozkaz nr 00485, wydany przez ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRS Nikołaja Jeżowa, rozpoczyna "Operację polską" - masowe represje (deprtacje i rozstrzelania) Polaków w ZSRS
W Drozdowie pod Łomżą zmarł Roman Dmowski, współtwórca i główny ideolog polskiego obozu narodowego.
Pochodził z ubogiej rodziny drobnoszlacheckiej. Był doktorem nauk przyrodniczych. W 1893 roku stanął na czele Ligi Narodowej. Za największe zagrożenie dla Polaków uważał Niemcy. W okresie zaborów liczył na zjednoczenie wszystkich ziem polskich przez Rosję, mając nadzieję, że będzie to pierwszy krok na drodze do suwerenności. W trakcie I wojny światowej wyjechał na Zachód i tam prowadził akcję dyplomatyczną na rzecz pełnej niepodległości Polski. Kierowany przez niego Komitet Narodowy Polski został uznany przez państwa ententy za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Dmowski przyczynił się też do powołania w 1917 roku Armii Polskiej we Francji, która odegrała później istotną rolę w walkach o niepodległość i granice odradzającej się Rzeczypospolitej. W 1919 roku został delegatem RP na konferencję pokojową w Paryżu. Wspólnie z Ignacym Paderewskim podpisał traktat wersalski, przywracający Polskę na mapę Europy oraz pieczętujący powrót do Polski Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. W najtrudniejszym okresie wojny z bolszewikami Dmowski wszedł w skład Rady Obrony Państwa – mimo sporu politycznego, który toczył od lat z jej przewodniczącym Józefem Piłsudskim. W roku 1923 lider narodowców pełnił przez krótki czas funkcję ministra spraw zagranicznych. Po zamachu majowym Piłsudskiego (1926) nie miał już szans na piastowanie stanowisk rządowych. Długo jednak pozostawał aktywny politycznie, powołując Obóz Wielkiej Polski. Zajmował się też pisarstwem i pozostawił po sobie liczne książki, w tym programowe Myśli nowoczesnego Polaka.
Roman Dmowski do dziś budzi kontrowersje. Krytycy wypominają mu przede wszystkim antysemityzm i dążenie do polonizacji Kresów. Po stronie osiągnięć Dmowskiego wymienia się zwłaszcza jego wielki wkład w odbudowę niepodległej Polski. Uchwała sejmu, przyjęta w 1999 roku z okazji sześćdziesiątej rocznicy śmierci tego polityka, stwierdza, że „dobrze przysłużył się Ojczyźnie”.
Adolf Hitler wypowiada deklarację o nieagresji z Polską i wydaje rozkaz przygotowania planu ataku na Polskę
Działo się to w coraz bardziej napiętej sytuacji międzynarodowej. W połowie marca 1939 roku Wehrmacht wkroczył do Czech, a Słowacja, która formalnie ogłosiła niepodległość, stała się państwem uzależnionym od III Rzeszy. Jeszcze w tym samym miesiącu Litwa oddała Niemcom Okręg Kłajpedy. Było już wówczas jasne, że następnym celem ekspansji Hitlera może się stać Polska, która wcześniej dała do zrozumienia, że nie zgodzi się na rolę kraju satelickiego III Rzeszy. 31 marca premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain oświadczył, że w razie wojny jego rząd udzieli Polsce pomocy militarnej. Kilka dni później polskie władze zgodziły się udzielić analogicznych gwarancji Brytyjczykom. Dla Hitlera stało się to pretekstem do wypowiedzenia polsko-niemieckiej deklaracji o niestosowaniu przemocy z 1934 roku (miała obowiązywać przez dziesięć lat) i późniejszego o rok brytyjsko-niemieckiego układu morskiego, który ograniczał rozbudowę niemieckiej marynarki wojennej.
Dyktator III Rzeszy słusznie zakładał, że mocarstwa zachodnie nie będą skłonne przyjść Warszawie z pomocą, i już 11 kwietnia zlecił przygotowanie planu wojny z Polską. W kolejnych tygodniach i miesiącach w niemieckiej prasie narastała antypolska propaganda. By zabezpieczyć się na czas wojny, w sierpniu III Rzesza zawarła pakt z ideologicznym wrogiem – Związkiem Radzieckim – dzieląc się z nim wpływami w Europie Środkowo-Wschodniej.
Minister spraw zagranicznych Józef Beck wygłosił w sejmie przemówienie, w którym odrzucił niemieckie żądania wobec Polski.
Szef dyplomacji oficjalnie dał do zrozumienia, że rząd RP nie zgodzi się ani na włączenie do Rzeszy Wolnego Miasta Gdańska, ani na poprowadzenie przez województwo pomorskie eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej, które połączyłyby Prusy Wschodnie z resztą Niemiec. Oczekiwania takie władze w Berlinie formułowały od października 1938 roku, głośno zaś mówił o nich na tydzień przed wystąpieniem Becka dyktator III Rzeszy Adolf Hitler. „Szanujące się państwo nie czyni koncesji jednostronnych” – odpowiedział z trybuny sejmowej polski minister. „Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną – tłumaczył szef dyplomacji. – […] Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata, ma swoją cenę, wysoką, ale wymierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna tylko rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor”.
Zdecydowana postawa Becka spotkała się z poparciem społeczeństwa. Nastrojom tym towarzyszyło przekonanie, że w razie wojny Wielka Brytania i Francja, wypełniając sojusznicze zobowiązania, przyjdą Polsce z pomocą wojskową. Tak się jednak nie stało.
Pod dokumentem podpisali się Joachim von Ribbentrop i Wiaczesław Mołotow – ministrowie spraw zagranicznych III Rzeszy i Związku Radzieckiego, występujący w imieniu swoich mocodawców – Adolfa Hitlera i Józefa Stalina. Niemcy i ZSRR zobowiązały się m.in. do zachowania neutralności w razie uwikłania drugiej z układających się stron w konflikt zbrojny. Kluczowy był jednak tajny protokół dodatkowy porozumienia, który wyznaczał strefy wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej. W strefie sowieckiej znalazły się Finlandia, Estonia, Łotwa, rumuńska Besarabia i wschodnie ziemie Polski – aż do linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. Zachodnia część Polski i Litwa miały przypaść III Rzeszy. Niemcy i Związek Radziecki dokonały tym samym podziału terytoriów suwerennych państw, w tym IV rozbioru Polski. Pakt Ribbentrop–Mołotow ułatwił Hitlerowi podjęcie ostatecznej decyzji o rozpoczęciu wojny – 1 września Wehrmacht uderzył na Polskę. Jeszcze przed wybuchem walk o postanowieniach tajnego niemiecko-sowieckiego protokołu dowiedziały się władze USA, Wielkiej Brytanii i Francji. Nie przekazały jednak tych informacji Warszawie, by nie zniechęcać jej do wojny z Niemcami.
28 września, gdy wciąż trwały walki na ziemiach polskich, Niemcy i ZSRR dokonały korekty postanowień układu Ribbentrop–Mołotow. Związek Radziecki odstąpił III Rzeszy wschodnią część Mazowsza i Lubelszczyzny, włączając w zamian Litwę do swojej strefy wpływów. Współpraca dwóch totalitarnych reżimów trwała do 22 czerwca 1941 roku, gdy Niemcy uderzyły na ZSRR.
niemieccy dywersanci w Bydgoszczy ostrzeliwują wycofujących się żołnierzy WP
Schwytani Niemcy (niektórzy z bronią w ręku) zostali osądzeni, część - rozstrzelana. Niemiecka propaganda nazwała te wydarzenia "krwawą niedzielą" twierdząc, że Wojsko Polskie mordowało bezbronnych Niemców. Po wkroczeniu Wehrmachtu do Bydgoszczy Niemcy w odwecie zamordowali ok. 1500 Polaków.
gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz powołuje Służbę Zwycięstwu Polski, a naczelnik ZHP hm. Florian Marciniak powołuje do życia Szare Szeregi, rozkazując harcerstwu zejść do podziemia
Mijał czwarty tydzień walk z Niemcami. Kapitulacja polskiej stolicy była kwestią godzin. W tej sytuacji gen. Juliusz Rómmel, dowódca Armii „Warszawa”, przekazał gen. Michałowi Karaszewiczowi-Tokarzewskiemu otrzymane od marsz. Edwarda Śmigłego-Rydza pełnomocnictwo dowodzenia w wojnie na obszarze całego kraju. Na mocy rozkazu Rómmla Karaszewicz powołał Służbę Zwycięstwu Polski, której celem stała się walka o wyzwolenie ojczyzny – okupowanej przez Niemcy i Związek Radziecki – w przedwojennych granicach. „Twórca SZP okazał się osobą energiczną, a wielką rolę w tworzeniu struktury wojskowej odegrał płk Stefan Rowecki, mianowany szefem sztabu i I Zastępcą Głównego Dowódcy” – pisze w książce Pół wieku dziejów Polski prof. Andrzej Paczkowski. Z nieufnością na działalność Służby Zwycięstwu Polski patrzyły jednak władze RP na uchodźstwie. Generał Karaszewicz-Tokarzewski – choć uzyskał poparcie różnych stronnictw politycznych – uchodził bowiem za piłsudczyka, a gen. Władysław Sikorski, nowy premier i Naczelny Wódz, przez wiele lat był w opozycji do tego obozu. Emigracyjny rząd przygotował więc własną koncepcję ruchu oporu i już w listopadzie w miejsce SZP powołano Związek Walki Zbrojnej. Pierwszym Komendantem Głównym nowej organizacji został gen. Kazimierz Sosnkowski, przebywający wówczas we Francji. W lutym 1942 roku ZWZ został przemianowany na
Armię Krajową.
Na przełomie września i października 1939 roku wygasały walki na ziemiach polskich. Kapitulowały kolejno Warszawa (28 września), Modlin (29 września) i Hel (2 października). Wciąż jednak nie składała broni Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga, próbująca przedrzeć się z Lubelszczyzny w Góry Świętokrzyskie. Pod koniec września stoczyła pod Parczewem zwycięskie walki z oddziałami sowieckimi. Od 2 października miała przeciwko sobie niemiecki XIV zmotoryzowany Korpus Armijny gen. Gustava Antona von Wietersheima. Mimo przewagi wroga SGO „Polesie” odniosła taktyczne zwycięstwo. Dopiero wobec wyczerpania amunicji i braku środków opatrunkowych gen. Kleeberg podjął decyzję o kapitulacji. „Wykazaliście hart i odwagę w czasie zwątpień i dochowaliście wierności Ojczyźnie do końca. […] Jeszcze Polska nie zginęła!” – napisał w pożegnalnym rozkazie do żołnierzy.
Niemcy rozstrzelali 38 obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku.
Nad ranem 1 września 1939 roku, w pierwszym dniu wojny, Niemcy zaatakowali m.in. Pocztę Polską w Wolnym Mieście Gdańsku. W gmachu przy pl. Heweliusza znajdowało się w tym czasie kilkudziesięciu pocztowców, uzbrojonych zaledwie w trzy lekkie karabiny maszynowe, karabiny, pistolety i granaty. Według założeń opracowanych przez Sztab Główny Wojska Polskiego, mieli się bronić około sześciu godzin. Wytrwali jednak do wieczora, kapitulując dopiero po podpaleniu budynku przez Niemców. Kilku pocztowców zdołało uciec. Reszta została aresztowana i jeszcze we wrześniu – w dwóch grupach – stanęła przed niemieckim sądem wojennym. Zostali potraktowani jak partyzanci i skazani na karę śmierci, a następnie – po zatwierdzeniu wyroku przez gen. Walthera von Brauchitscha – rozstrzelani na poligonie policji gdańskiej na Zaspie. Sędzia Kurt Bode i oskarżyciel Hans-Werner Giesecke – winni tego mordu sądowego – kontynuowali kariery prawnicze w powojennej Republice Federalnej Niemiec. Szczątki pocztowców odnaleziono dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych. Niedługo później – dzięki staraniom publicysty Dietera Schenka – Sąd Krajowy w Lubece przeprowadził rewizję procesu pocztowców, doprowadzając do ich pośmiertnego uniewinnienia, a rada miejska Gdańska przyznała im tytuły honorowych obywateli miasta.
„wybory” do zgromadzeń ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi
Głosowanie poprzedziła kampania wyborcza, prowadzona w typowo sowieckim stylu. Na wiecach prezentowano kandydatów do zgromadzeń, pytając jedynie, kto jest przeciw. Obawa przed represjami sprawiała, że zwykle nikt się nie odzywał. W dniu wyborów krążyły specjalne samochody agitacyjne. W punktach wyborczych można zaś było nabyć towary niedostępne w sklepach i napić się alkoholu. Zdarzało się, że ludzi do urn doprowadzano siłą. „Na głosujących, którzy swój sprzeciw mogli wyrazić jedynie przez skreślenie nazwisk kandydatów, wywierano presję, by głosowali jawnie” – pisze w książce Od niepodległości do niepodległości dr Marek Gałęzowski. Odnotowywano nazwiska tych, którzy zdecydowali się skorzystać z kabiny wyborczej. W niektórych lokalach dawano karty w zaklejonych kopertach, żądając, by nie naruszać kopert; w innych karty ze skreśleniami niszczono i zastępowano czystymi. Według oficjalnych danych, frekwencja wyborcza wyniosła ok. 95 proc., a ponad 90 proc. głosujących poparło kandydatów wysuniętych przez komunistów. Wybrane w ten sposób zgromadzenia ludowe w Białymstoku i we Lwowie na swoich inauguracyjnych posiedzeniach zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z wnioskiem o przyłączenie podległych im ziem do istniejących już republik radzieckich – odpowiednio białoruskiej i ukraińskiej. Władze w Moskwie już na początku listopada przychyliły się do tych „próśb”, dokonując tym samym sprzecznej z prawem międzynarodowym aneksji obcego terytorium. Wkrótce mieszkańcom wschodnich województw RP narzucono obywatelstwo sowieckie.
„Sonderaktion Krakau”, aresztowanie przez Niemców 183 profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej
Od pierwszych dni okupacji nazistowskie Niemcy prowadziły na ziemiach II RP brutalną politykę. Polacy mieli zostać przekształceni w społeczność pozbawioną tożsamości narodowej, pracującą niewolniczo na potrzeby Rzeszy. Celowi temu miała służyć zagłada polskich elit, w tym inteligencji krakowskiej. Tamtejszych profesorów zaproszono do Collegium Novum UJ, gdzie miał się odbyć wykład o funkcjonowaniu szkolnictwa wyższego w warunkach okupacyjnych. Przybyli uczeni zostali oskarżeni o „wrogie usposobienie do nauki niemieckiej”, zatrzymani i osadzeni w więzieniu. Większość z nich wywieziono wkrótce do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Wobec protestów światowej opinii publicznej, interwencji Kościoła katolickiego, krajów neutralnych, a nawet włoskiego dyktatora Benito Mussoliniego, na początku lutego 1940 roku zwolniono do domów około stu uczonych. Pozostałych, głównie młodszych naukowców, przez pewien czas przetrzymywano jeszcze w obozie Dachau. Ciężkie warunki obozowe zebrały tragiczne żniwo. W Sachsenhausen zmarło dwunastu krakowskich naukowców, a kilku kolejnych już po zwolnieniu. Wydarzenia te przypomniano po latach w filmie Katyń Andrzeja Wajdy.
Zagłada polskich elit była kontynuowana przez Niemców, czego przykładem mogą być egzekucje w Palmirach.
Generał Władysław Sikorski został mianowany Naczelnym Wodzem.
Sikorski już w latach dwudziestych pełnił funkcje premiera i ministra spraw wojskowych. Po zamachu majowym w 1926 roku został jednak odsunięty na boczny tor przez Józefa Piłsudskiego. We wrześniu 1939 roku, nie otrzymawszy przydziału do żadnej jednostki frontowej, przez Rumunię przedostał się do Francji, z której władzami utrzymywał bardzo dobre kontakty. Nowy prezydent Władysław Raczkiewicz, mający opinię liberalnego piłsudczyka, w roli premiera emigracyjnego rządu RP widział początkowo Augusta Zaleskiego. Ostatecznie 30 września to Sikorskiemu powierzył stanowiska premiera i ministra spraw wojskowych, a po kilku tygodniach – także Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Generał zapowiedział walkę o odzyskanie niepodległości Polski. Odbudowywane na uchodźstwie – najpierw we Francji, po jej klęsce w Wielkiej Brytanii, a później także w ZSRR – Wojsko Polskie wzięło udział w zmaganiach na wielu frontach II wojny światowej. Z czasem jednak w obozie aliantów słabła pozycja władz RP na uchodźstwie. W 1941 roku do wojny przeciwko III Rzeszy włączyły się Związek Radziecki i USA – i to właśnie te państwa stały się dla Wielkiej Brytanii najważniejszymi sojusznikami. Wiosną 1943 roku rząd ZSRR zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim. Niedługo później gen. Sikorski zginął w katastrofie lotniczej u wybrzeży Gibraltaru. Po śmierci premiera i Naczelnego Wodza jeszcze bardziej osłabł na arenie międzynarodowej głos emigracyjnych władz RP.
Rada najwyższa ZSRS wydaje dekret "O nabyciu obywatelstwa ZSRS przez mieszkańców zachodnich obwodów Ukraińskiej i Białoruskiej Sowieckiej Republiki Socjalistycznej"
Na mocy decyzji gen. Władysława Sikorskiego powstał Związek Walki Zbrojnej – konspiracyjna organizacja wojskowa na terenie okupowanej Polski.
ZWZ zajął miejsce Służby Zwycięstwu Polski, utworzonej jeszcze we wrześniu 1939 roku w Warszawie. Premier Sikorski, nowo mianowany Naczelny Wódz, obawiał się bowiem, że SZP zostanie zdominowana przez piłsudczyków, sam zaś był od lat w opozycji do tego obozu. Komendantem głównym Związku Walki Zbrojnej został początkowo gen. Kazimierz Sosnkowski, przebywający wówczas we Francji. „Opracował zasady ideowe, instrukcje, plany działań, sposoby łączności i finansowania podziemia” – wylicza w albumie Generał Kazimierz Sosnkowski 1885–1969 dr Jerzy Kirszak. Dowodzenie z odległej Francji – a później Wielkiej Brytanii – organizacją w okupowanej Polsce było jednak, przy braku stałej łączności, znacznie utrudnione. W czerwcu 1940 roku Sosnkowski mianował więc komendantem głównym ZWZ w kraju gen. Stefana Roweckiego. Sam przez kolejny rok, przebywając w tym czasie w Londynie, sprawował jeszcze ogólne kierownictwo nad organizacją. Także później Komenda Główna ZWZ podlegała emigracyjnym władzom RP, uzyskując jednak z czasem większą samodzielność. Związek Walki Zbrojnej przygotowywał plan powstania powszechnego, do którego miało dojść w sprzyjającej sytuacji. Prowadził też m.in. – w skali niespotykanej w okupowanej Europie – bieżącą działalność wywiadowczą, propagandową i sabotażowo-dywersyjną. W lutym 1942 roku ZWZ przemianowano na Armię Krajową
Na mocy decyzji generalnego gubernatora Hansa Franka powołano Policję Polską.
Na terenach, które jesienią 1939 roku zostały wcielone bezpośrednio do Rzeszy, funkcjonowała wyłącznie policja niemiecka. Na pozostałych ziemiach polskich okupowanych przez Niemcy utworzono Policję Polską Generalnego Gubernatorstwa, od koloru mundurów nazywaną granatową policją. Była to formacja komunalna, podległa niemieckiej Policji Porządkowej. Liczyła nie więcej niż kilkanaście tysięcy osób – Polaków, a także nielicznych Białorusinów i Ukraińców. Kadry rekrutowały się głównie z funkcjonariuszy przedwojennej Policji Państwowej, powołanych do nowej służby pod groźbą najsurowszych kar. Granatowi policjanci – poza wykonywaniem zadań typowych dla każdej policji – uczestniczyli m.in. w wyłapywaniu ukrywających się Żydów, egzekucjach czy działaniach antypartyzanckich. Zdarzało się, że czynili to dobrowolnie. Niektórzy służbę w okupacyjnym aparacie ucisku traktowali bowiem jako okazję do wzbogacenia się lub zaspokojenia najniższych instynktów. Nie znaczy to, że cała granatowa policja była formacją kolaboracyjną. „Spora jej część współpracowała przecież z państwem podziemnym, oddając mu często wielkie usługi. Nie zapominajmy, że wielu policjantów zostało zabitych za współpracę z formacjami niepodległościowymi” – podkreśla w jednym z wywiadów prof. Włodzimierz Borodziej, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego.
Około 2 tys. granatowych policjantów po wojnie zostało przyjętych do Milicji Obywatelskiej, co części z nich nie uchroniło później przed represjami ze strony władzy komunistycznej.
W podwarszawskim Wawrze Niemcy rozstrzelali ponad sto osób. Była to jedna z pierwszych masowych egzekucji w Generalnym Gubernatorstwie.
26 grudnia 1939 roku dwaj polscy kryminaliści, którzy w ferworze wrześniowych działań wojennych zbiegli z więzienia świętokrzyskiego, zastrzelili w karczmie przy ul. Widocznej w Wawrze dwóch niemieckich podoficerów. Niemcy – wbrew prawu międzynarodowemu – zastosowali odpowiedzialność zbiorową. Na rozkaz ppłk. Maxa Daumego do Wawra i pobliskiego Anina skierowano dwie kompanie VI batalionu policyjnego mjr. Friedricha Wilhelma Wenzla. Godzinę przed północą ruszyła brutalna akcja pacyfikacyjna. Niemieccy policjanci wyciągali z miejscowych domów mężczyzn – w większości Polaków, ale także Żydów, dwóch obywateli USA i Rosjanina. Zatrzymanym oznajmiono, że za zabicie dwóch żołnierzy niemieckich wszyscy zostali skazani na śmierć. Egzekucję, którą cudem przeżyło kilka osób, przeprowadzono w Wawrze wczesnym rankiem 27 grudnia. Wcześniej na drzwiach karczmy Niemcy powiesili jej właściciela – Antoniego Bartoszka. „Pamięć o zbrodni wawerskiej nie wygasła do końca wojny, mimo dziesiątków późniejszych egzekucji masowych i innych głośnych aktów terroru” – pisał po latach Władysław Bartoszewski. Na murach okupowanej stolicy malowano hasło „Wawer pomścimy”. Główni sprawcy mordu – Daume i Wenzl – zostali po wojnie skazani przez polskie sądy na śmierć.
4 stycznia (czwartek), 1940
W Paryżu podpisano polsko-francuską umowę wojskową.
Po klęsce wrześniowej 1939 roku to właśnie w sprzymierzonej Francji urzędowały emigracyjne władze RP. Generał Władysław Sikorski, nowy premier i Naczelny Wódz, zapowiadał walkę o odzyskanie niepodległości. Do tego konieczna była odbudowa Wojska Polskiego. Jeszcze w czasie walk wrześniowych podpisano umowę w sprawie sformowania we Francji polskiej dywizji. Dalsza rozbudowa polskiej armii na obczyźnie wymagała szczegółowych regulacji. Po długich rozmowach Sikorski i francuski premier Édouard Daladier osiągnęli kompromis. Wojsko Polskie miało podlegać władzom RP, jednak operacyjnie, w czasie działań bojowych – głównodowodzącemu armii francuskiej. Uzgodniono sprawy rekrutacji żołnierzy, zaopatrzenia, uzbrojenia, wyszkolenia i finansowania armii. Wydatki miał pokrywać skarb francuski, ale w formie pożyczki obciążającej stronę polską.
W ciągu kilku miesięcy zorganizowano armię liczącą ok. 80 tys. żołnierzy i oficerów, rekrutujących się głównie z francuskiej Polonii oraz spośród wojskowych, którzy przedostali się na Zachód z miejsc internowania i okupowanego kraju. Po 10 maja 1940 roku – tj. niemieckiej napaści na Francję – jednostki polskie walczyły na różnych odcinkach frontu: w Lotaryngii (1. Dywizja Grenadierów), Alzacji (2. Dywizja Strzelców Pieszych) i Szampanii (10. Brygada Kawalerii Pancernej). Polscy lotnicy bronili zaś francuskiego nieba. Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich już wcześniej została skierowana do Norwegii i wyróżniła się w bitwie o Narwik. W obliczu zarysowującej się klęski Francji – w której upadek Sikorski długo nie wierzył – tylko część żołnierzy i oficerów (ok. 27 tys.) udało się ewakuować do Wielkiej Brytanii i Palestyny. Przystąpiono do ponownego odtwarzania Wojska Polskiego, które w kolejnych latach wzięło udział w dalszych walkach na wielu frontach II wojny światowej.
najwyższe władze ZSRS decydują o rozstrzelaniu oficerów polskich przebywających w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku oraz w więzieniach w okupowanych wschodnich województwach RP i ZSRS
Niemcy zamordowali około pięciuset pacjentów Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych „Kochanówka” – obecnego Szpitala im. Józefa Babińskiego w Łodzi.
Narodowi socjaliści uznawali chorych psychicznie za „niegodnych życia”. W czasie II wojny światowej prowadzili w Rzeszy ich likwidację, nazwaną później akcją T4. Podobne działania miały miejsce na ziemiach II RP, które w 1939 roku znalazły się pod okupacją niemiecką. Na terenie Kraju Warty, Prus Zachodnich i Rejencji Ciechanowskiej działało tzw. Sonderkommando Lange, dowodzone przez oficera SS Herberta Langego. Początkowo chorych uśmiercano w bunkrze w Forcie VII w Poznaniu. Później wykorzystywano specjalny samochód z komorą gazową. Drzwi szczelnie zamykano, a gdy pojazd ruszał, kierowca wpuszczał do komory śmiertelny gaz. Samochód zatrzymywał się w lesie. Tam wyznaczeni do pomocy więźniowie wyładowywali zwłoki i grzebali je w zbiorowych mogiłach. Sonderkommando Lange uśmierciło łącznie ponad 6 tys. pacjentów – m.in. z Owsińska, Świecia, Dziekanki (dziś dzielnicy Gniezna), Kościana, Kochanówki i Warty. Likwidacja chorych z Kochanówki odbyła się w ramach trzech „ewakuacji” i łącznie w latach 1940–1941 objęła 692 osoby. Zagładę chorych psychicznie władze niemieckie próbowały utrzymywać w ścisłej tajemnicy. Rodzinom ofiar wystawiano świadectwa zgonu z wymyślonymi przyczynami śmierci lub mówiono, że pacjent został wywieziony do innego zakładu. Mimo to sprawy nie udało się całkowicie ukryć. Protesty – m.in. bliskich i Kościoła katolickiego – doprowadziły do tego, że w 1941 roku akcja została mocno przyhamowana.
wiosna 1940
Niemcy zakładają obozy koncentracyjne na okupowanych ziemiach polskich, jako pierwszy powstaje obóz w Oświęcimiu (Auschwitz)
W Katyniu, Twerze i Charkowie NKWD morduje 14 552 polskich jeńców wojennych i policjantów, przetrzymywanych w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku
W okolicach Anielina, ok. 20 km od Opoczna, poległ mjr Henryk Dobrzański „Hubal”.
W pierwszych dniach października 1939 roku pod Kockiem rozegrała się ostatnia bitwa polskiej wojny obronnej. W różnych częściach kraju – zarówno na terenie okupacji niemieckiej, jak i na ziemiach wcielonych do ZSRR – pojedyncze oddziały Wojska Polskiego prowadziły jednak ograniczoną walkę przez kolejnych kilka miesięcy. Na Kielecczyźnie oddział partyzancki utworzył mjr Henryk Dobrzański „Hubal”. Liczył, że dotrwa w lasach do czasu ofensywy alianckiej w zachodniej Europie. Dzięki pomocy miejscowej ludności Oddział Wydzielony Wojska Polskiego – bo taką nazwę przyjęli hubalczycy – długo wymykał się z niemieckich obław. Okupant na jego działalność odpowiadał represjami w stosunku do cywilów. Tak stało się chociażby wtedy, gdy 30 marca 1940 roku żołnierze Dobrzańskiego rozbili batalion niemiecki w bitwie pod Huciskiem. W odwecie doszło do krwawej pacyfikacji Huciska i pobliskich Skłobów. Kierownictwo Związku Walki Zbrojnej nakazało „Hubalowi” rozwiązać oddział. Dobrzański z grupą kilkudziesięciu ochotników kontynuował jednak walkę. Kontakty z ludnością cywilną ograniczył do minimum, by nie narażać jej na represje. Po śmierci „Hubala” niedobitki oddziału walczyły do 25 czerwca 1940 roku.
Do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen wyjechał pierwszy transport więźniów z warszawskiego Pawiaka.
Obóz Sachsenhausen pod Berlinem istniał od 1936 roku. Trafiali tu początkowo niemieccy przeciwnicy narodowego socjalizmu, później także przedstawiciele grup uznanych przez nazistów za „małowartościowe”: Żydzi, Romowie, świadkowie Jehowy, homoseksualiści czy tzw. aspołeczni, a po wybuchu II wojny światowej – obywatele krajów podbitych przez Niemcy. Jesienią 1939 roku skierowano tu profesorów uczelni krakowskich (kilkunastu zmarło). W transporcie warszawskim z maja 1940 roku znaleźli się również przedstawiciele inteligencji, m.in. adwokaci, działacze polityczni, duchowni i naukowcy – łącznie ponad osiemset (wg części źródeł: ok. 1500) osób. „Więźniowie przewiezieni zostali na rampę Dworca Zachodniego. Zanim jednak dostali się do wagonów, musieli przebiec przez szpaler gestapowców, którzy bili przechodzących […] żelaznymi prętami i pejczami, zakończonymi ołowianymi kulami” – czytamy w książce Zdzisława Krzemińskiego Kartki z dziejów warszawskiej adwokatury. W sumie w latach 1936–1945 w Sachsenhausen było więzionych ponad 200 tys. osób. Głód, choroby, wyniszczająca praca i sadyzm strażników zbierały śmiertelne żniwo. Do tego dochodziły akcje likwidacyjne – np. jesienią 1941 na terenie obozu zostało rozstrzelanych co najmniej 12 tys. sowieckich jeńców wojennych. Na liście polskich ofiar Sachsenhausen są tak zasłużone postaci jak prof. Stanisław Estreicher (rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego), bp Władysław Goral, gen. Bolesław Roja czy gen. Stefan Rowecki „Grot” – komendant główny Armii Krajowej.
W pobliżu podwarszawskiej wsi Palmiry Niemcy rozstrzelali ponad 350 Polaków.
Od pierwszych dni II wojny światowej niemiecka polityka okupacyjna w Polsce miała niezwykle represyjny charakter. Przejawiało się to m.in. w eksterminacji polskich elit. Najbardziej znanym miejscem kaźni Polaków na terenie tzw. Generalnego Gubernatorstwa stały się Palmiry na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej. Między 7 grudnia 1939 roku a 17 lipca 1941 roku Niemcy przeprowadzili tam 21 potajemnych egzekucji. Rozstrzelano w nich ponad 1,7 tys. obywateli II RP narodowości polskiej i żydowskiej, zazwyczaj przywiezionych z warszawskich więzień i aresztów. W Palmirach – nazywanych niekiedy „Katyniem Zachodu” – zginął kwiat przedwojennej Warszawy: przedstawiciele życia politycznego, naukowego, społecznego i kulturalnego, uczestnicy konspiracji, harcerze. Najkrwawsze były egzekucje z czerwca 1940 roku. Zostali wówczas rozstrzelani m.in. długoletni marszałek sejmu Maciej Rataj, działacz socjalistyczny i poseł Mieczysław Niedziałkowski czy lekkoatleta Janusz Kusociński, złoty medalista olimpiady w Los Angeles. Zbrodnię palmirską Niemcy chcieli utrzymać w tajemnicy. O miejscach egzekucji podziemie dowiedziało się głównie dzięki polskim leśnikom. Tuż po wojnie w okolicy Palmir przeprowadzono ekshumacje. Dziś mieści się tam Miejsce Pamięci Palmiry – oddział Muzeum Warszawy.
Witold Pilecki pozwolił się aresztować Niemcom, by dostać się do KL Auschwitz w celach wywiadowczych.
W okupowanej Warszawie ppor. Pilecki był szefem sztabu Tajnej Armii Polskiej – organizacji konspiracyjnej pod komendą mjr. Jana Włodarkiewicza. „Aresztowania wśród żołnierzy TAP, osadzanie coraz większej liczby osób w założonym przez hitlerowców obozie koncentracyjnym Auschwitz i rozszerzająca się zła sława tego miejsca skłoniły dowództwo TAP do podjęcia decyzji o przeprowadzeniu działań wywiadowczych na terenie obozu” – pisze Jacek Pawłowicz, autor albumu Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948. Do wypełnienia tej trudnej misji ochotniczo zgłosił się Pilecki. „Dnia 19 września 1940 roku […] o godzinie 6.00 rano szedłem sam i na rogu Alei Wojska [Polskiego] i Felińskiego [na warszawskim Żoliborzu] stanąłem w »piątki« ustawiane przez esesmanów z łapanych mężczyzn” – relacjonował kilka lat później. Do Auschwitz został przywieziony w nocy z 21 na 22 września 1940 roku. Utworzył tam konspiracyjny Związek Organizacji Wojskowej. Już w październiku przesłał podziemiu pierwszą wiadomość, przekazaną następnie do Londynu. Zagrożony aresztowaniem, zbiegł z Auschwitz wiosną 1943 roku. Na wolności spisał tzw. raporty Pileckiego, będące ważnym świadectwem ludobójstwa w Auschwitz i obozowego ruchu oporu. Dla komunistów Pilecki, kontynuujący po wojnie działalność niepodległościową, był jednak wrogiem, a nie bohaterem. W marcu 1948 roku został skazany na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie. Wyrok wykonano dwa miesiące później w stołecznym więzieniu przy ul. Rakowieckiej (anulowano w 1990 roku). W 2006 roku rtm. Pilecki został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Orderem Orła Białego, a w 2012 r. awansowany przez ministra obrony narodowej Tomasza Siemoniaka do stopnia pułkownika.
w Dębowcu na Śląsku Cieszyńskim został przeprowadzony pierwszy zrzut cichociemnych
W nocy z 15 na 16 lutego 1941 roku w Dębowcu na Śląsku Cieszyńskim został przeprowadzony pierwszy zrzut cichociemnych – żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie przerzucanych drogą powietrzną do okupowanego kraju. Operacja nosiła kryptonim „Adolphus”.
W niemieckim oflagu zmarł gen. Franciszek Kleeberg
5 kwietnia 1941 roku zmarł gen. Franciszek Kleeberg, dowódca 29. Dywizji Piechoty (od 1927 roku), Okręgu Korpusu nr III w Grodnie (od 1936 roku) i Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” (w 1939 roku).
Niemcy spalili synagogę w Białymstoku wraz z uwięzionymi w niej Żydami
27 czerwca 1941 roku niemieckie bataliony policyjne spaliły synagogę w Białymstoku wraz z uwięzionymi w niej Żydami.Dzięki pomocy dozorcy z pożogi ocalało kilka osób
Niemcy zakładają obóz koncentracyjny w Majdanku pod Lublinem
Wizytując latem 1941 roku Lublin, szef SS Heinrich Himmler nakazał utworzenie obozu dla 25–50 tys. więźniów, którzy stanowiliby darmową siłę roboczą. W ten sposób na Majdanku – na przedmieściach Lublina – powstał niebawem obóz dla jeńców wojennych, w 1943 roku przemianowany na obóz koncentracyjny (KL Lublin). Stał się miejscem zagłady Żydów, ale także kaźni Polaków i jeńców sowieckich. Więźniowie – wśród nich kobiety i dzieci – ginęli w egzekucjach i komorach gazowych. Śmiertelne żniwo zbierały też głód, katorżnicza praca i szerzące się choroby. Według najnowszych ustaleń, przez Majdanek przeszło ok. 150 tys. więźniów. Życie straciło tu blisko 80 tys. osób, w tym niemal 60 tys. Żydów. Dla zatarcia śladów zbrodni zwłoki palono na stosach i w krematoriach. Tylko część katów z Majdanka stanęła po wojnie przed sądem. Arthur Liebehenschel, ostatni komendant obozu, został skazany na śmierć przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Krakowie i stracony w więzieniu przy ul. Montelupich.
Ponura historia Majdanka nie dobiegła końca wraz z wkroczeniem 23 lipca 1944 r. Armii Czerwonej do Lublina. Wkrótce zorganizowano w tym miejscu obóz NKWD dla aresztowanych żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego. W zachowanych barakach przez pewien czas przetrzymywano również jeńców niemieckich i folksdojczów. Już jednak w listopadzie 1944 roku na części terenu byłego obozu powstało muzeum.
W Krakowie przeprowadzono nieudany zamach na Friedricha Wilhelma Krügera
20 kwietnia 1943 roku w Krakowie pięciu żołnierzy Armii Krajowej: Edward Madej „Felek”, Jerzy Kleczkowski „Jurek”, Tadeusz Klemens Wojs „Stanisław”, Tadeusz Battek „Góral” i Andrzej Jankowski „Jędrek” przeprowadziło nieudany zamach na wyższego dowódcę SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedricha Wilhelma Krügera.
6 maja 1943 roku w Warszawie gestapo aresztowało Floriana Marciniaka, pierwszego naczelnika Szarych Szeregów. Początkowo osadzono go w Forcie VII w Poznaniu, a następnie przetransportowano do obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, gdzie wraz z grupą 22 wielkopolskich harcerzy został zamordowany 20 lutego 1944 roku.
Szmul Zygielbojm, członek Rady Narodowej RP, popełnił samobójstwo w Londynie. Był to protest przeciwko brakowi reakcji aliantów na zagładę Żydów.
Zygielbojm pochodził z wielodzietnej rodziny żydowskiej. Już jako nastolatek musiał pracować fizycznie. Szybko zaangażował się w działalność lewicowej żydowskiej partii Bund i z czasem znalazł się w jej władzach. W II RP był również sekretarzem generalnym Sekcji Żydowskiej Centralnej Komisji Związków Zawodowych. Zasiadał w radzie miejskiej Warszawy, a później Łodzi. Po wybuchu II wojny światowej wrócił do stolicy, gdzie pomagał w organizowaniu obrony miasta. Pod niemiecką okupacją próbował tworzyć konspirację. Zagrożony aresztowaniem, zdołał wyjechać na Zachód. Mieszkał m.in. w USA, a w 1942 roku przeniósł się Wielkiej Brytanii. Tam z ramienia Bundu został członkiem Rady Narodowej RP, będącej namiastką polskiego parlamentu i doradzającej prezydentowi i rządowi na uchodźstwie. Działając w Radzie, Zygielbojm starał się rozpowszechniać wiadomości o trwającej już w Polsce zagładzie Żydów – m.in. o sytuacji w gettach i obozach śmierci. Słał listy do prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta i brytyjskiego premiera Winstona Churchilla. Próbował też dotrzeć do amerykańskich środowisk żydowskich, by te skłoniły rządy alianckie do pomocy polskim Żydom. Wysiłki te nie przyniosły rezultatu. Alianci nie zdobyli się nawet na rozrzucenie nad Niemcami ulotek informujących o losie Żydów.
W maju 1943 roku dogorywało powstanie w getcie warszawskim. Dodatkowym ciosem była dla Zygielbojma wiadomość o śmierci żony i syna. W tych okolicznościach polityk odebrał sobie życie. „Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce […]. Przez śmierć swą pragnę wyrazić najgłębszy protest przeciwko bezczynności, z jaką świat się przypatruje i pozwala lud żydowski wytępić” – napisał w pożegnalnym liście, adresowanym do prezydenta RP Władysława Raczkiewicza i premiera Władysława Sikorskiego. W 1998 roku Zygielbojm został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
12 maja (środa), 1943
Mordechaj Anielewicz i 120 bojowców ŻOB popełnili samobójstwo w bunkrze otoczonym przez Niemców
Wysadzenie Wielkiej Synagogi na ul.Tłomackie w Warszawie
Likwidację warszawskiego getta Niemcy rozpoczęli 22 lipca 1942 roku. W momencie największego zagęszczenia przebywało w nim ok. 460 tys. Żydów. Powstania w getcie warszawskim wybuchło 19 kwietnia podczas jednej z akcji wysiedleńczych. 16 maja 1943 roku z rozkazu Jürgena Stroopa Niemcy wysadzili Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie w Warszawie. Jej zniszczenie było symbolem upadku powstania. Walki jednak na terenie getta trwały znacznie dłużej.
Niemcy rozpoczęli trzeci etap wysiedleń Polaków z Zamojszczyzny
W nocy z 23 na 24 czerwca 1943 roku Niemcy rozpoczęli na Zamojszczyźnie trzeci etap akcji wysiedleńczo-pacyfikacyjnej. W sumie wysiedlono ok. 110 tys. Polaków, w tym 30. tys. dzieci. Część ludności wysłano do obozów koncentracyjnych.
W wieku 22 lat zginął Tadeusz Zawadzki „Zośka”, harcmistrz, podporucznik Armii Krajowej, późniejszy bohater książki "Kamienie na szaniec" Aleksandra Kamińskiego.
Na ziemiach okupowanych przez Niemcy powstała Rada Jedności Narodowej – parlament Polskiego Państwa Podziemnego.
W RJN znalazło się po trzech przedstawicieli tzw. grubej czwórki, czyli najważniejszych polskich ugrupowań politycznych działających w konspiracji: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy. Duchowieństwo katolickie reprezentował ks. Tadeusz Jachimowski. Dodatkowo latem 1944 roku po jednym miejscu w Radzie uzyskały mniejsze organizacje: „Ojczyzna”, „Racławice” i Zjednoczenie Demokratyczne.
Rada Jedności Narodowej była organem doradczym Delegata Rządu RP na Kraj, działającego w imieniu emigracyjnych władz w Londynie. Jednocześnie miała stanowić przeciwwagę dla Krajowej Rady Narodowej – powołanej w noc sylwestrową 1943/1944 roku i zdominowanej przez komunistów. 15 marca 1944 roku RJN ogłosiła obszerną deklarację „O co walczy Naród Polski” – program demokratyzacji i reform społecznych w powojennej Polsce. Domagano się w nim także utrzymania przedwojennej granicy z ZSRR oraz przyznania odrodzonej Rzeczypospolitej – kosztem Niemiec – dodatkowych terenów na północy i zachodzie. Program ten nie doczekał się realizacji. RJN nie była uznawana przez Związek Radziecki. Z jej opinią nie liczyli się też zachodni alianci, co w lutym 1945 roku dobitnie pokazała konferencja jałtańska. W marcu 1945 roku część członków RJN – w tym jej przewodniczący Kazimierz Pużak (PPS) – została aresztowana przez sowiecki NKWD i trzy miesiące później bezprawnie osądzona w procesie szesnastu w Moskwie. Rada Jedności Narodowej rozwiązała się 1 lipca 1945 roku.
13 stycznia (czwartek), 1944
Biuro Polityczne KC WKP(b) powołuje Komisję Specjalną do Spraw Ustalenia i Zbadania Okoliczności Rozstrzelania Przez Niemiecko-Faszystowskich Najeźdźców w Lesie Katyńskim (w pobliżu Smoleńska) Jeńców Wojennych – Oficerów Polskich. Od nazwiska przewodniczącego, profesora Nikołaja Burdenki, była ona zwana komisją Burdenki
W zamachu przeprowadzonym przez Armię Krajową zginął Franz Kutschera, szef SS i policji dystryktu warszawskiego.
SS-Brigadeführer Kutschera, nazywany „katem Warszawy”, był odpowiedzialny za niemiecki terror okupacyjny, zwłaszcza uliczne egzekucje, w których zginęły setki osób. Rozkaz likwidacji Kutschery wydał płk August Emil Fieldorf „Nil”, szef Kedywu Komendy Głównej AK. Akcję przeprowadził oddział specjalny „Pegaz”. Kutschera został zastrzelony w Alejach Ujazdowskich w Warszawie – w drodze do pracy. W trakcie ucieczki lub w wyniku ran zginęło czterech uczestników zamachu, w tym dowodzący zespołem Bronisław Pietraszewicz „Lot”. Dodatkowo – w odwecie za śmierć Kutschery – w ciągu dwóch tygodni Niemcy rozstrzelali kilkaset osób. Później jednak okupacyjny terror w mieście wyraźnie zelżał. Sytuacja taka utrzymywała się aż do wybuchu Powstania Warszawskiego.
złożona z Ukraińców dywizja SS Galizien pali Hutę Pieniacką i morduje jej mieszkańców
Wieś Huta Pieniacka – w II RP leżąca w województwie tarnopolskim – w czasie II wojny światowej stała się polską placówką samoobrony przed Ukraińską Powstańczą Armią. Ukrywała się tu również grupa Żydów. 23 lutego 1944 roku w okolicy pojawił się pododdział 4. pułku policyjnego SS, uformowanego z ukraińskich ochotników do 14. Dywizji Waffen-SS „Galizien”. Polacy – sądząc, że mają do czynienia z przebranymi upowcami – zaatakowali, zabijając dwóch ukraińskich żołnierzy SS. Pięć dni później Niemcy zorganizowali karną ekspedycję, która zrównała wioskę z ziemią, mordując kilkuset cywilnych mieszkańców – rozstrzeliwanych lub palonych żywcem. Akcją dowodził Niemiec Siegfried Binz. „Była to więc typowa niemiecka pacyfikacja, w tym akurat przypadku dokonana rękami ukraińskich żołnierzy SS” – podsumowuje dr hab. Grzegorz Motyka, autor książki Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947. W zbrodni – poza ukraińskimi ochotnikami z 4. pułku policyjnego – prawdopodobnie uczestniczyli członkowie UPA z okolicznych miejscowości.
W Sahryniu na Zamojszczyźnie kilkuset ukraińskich mieszkańców zostało zamordowanych przez polskie podziemie. Był to odwet za wcześniejsze zbrodnie ukraińskich nacjonalistów.
We wsi Sahryń koło Hrubieszowa mieszkało wówczas ponad 250 rodzin, w ogromnej większości ukraińskich. W czasie niemieckiej okupacji znajdował się tu posterunek Ukraińskiej Policji Pomocniczej. Na początku 1944 roku we wsi powstał również oddział ukraińskiej samoobrony. W pierwszych dniach marca 1944 roku w hrubieszowskiej AK zapadła decyzja o partyzanckiej ofensywie przeciwko Ukraińcom. Uderzono początkowo na kilkanaście wsi. W Sahryniu, w obliczu polskiej przewagi, miejscowa samoobrona zbiegła z pola walki, a opór policjantów został szybko złamany. Wieś spalono, a kilkuset ukraińskich mieszkańców wymordowano. W wydarzeniach tych brali udział partyzanci Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W następnych dniach polskie oddziały uderzyły na kolejne okoliczne miejscowości. „W sumie w ciągu kilku tygodni marca spalono kilkadziesiąt ukraińskich wsi, zabijając najpewniej około półtora tysiąca Ukraińców” – pisze dr hab. Grzegorz Motyka, autor książki Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947.
W latach 1943–1947 z rąk ukraińskich nacjonalistów zginęło ok. 100 tys. Polaków. Część polskich historyków odrzuca jednak tezę, że odwet na ukraińskich cywilach był usprawiedliwiony, i wydarzenia w Sahryniu uważa za zbrodnię wojenną. Innego zdania była Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie, która w 2010 i ponownie w 2013 roku umorzyła śledztwo w sprawie akcji sahryńskiej. Nie dopatrzono się „znamion czynu zabronionego”.
24 marca (piątek), 1944
W Markowej pod Rzeszowem Niemcy wymordowali 8-osobową rodzinę Ulmów za ukrywanie Żydów
Józef Ulma, rocznik 1900, był właścicielem kilkuhektarowego gospodarstwa w Markowej na Podkarpaciu. W czasie II wojny światowej zaangażował się w pomoc eksterminowanym przez Niemców Żydom. Prawdopodobnie w drugiej połowie 1942 roku przyjął pod swój dach ośmioro żydowskich uciekinierów z rodzin Szallów i Goldmanów. Pomógł też innej żydowskiej rodzinie wybudować ziemiankę w pobliskim lesie, a następnie zaopatrywał jej mieszkańców w żywność i inne produkty. Po pewnym czasie ziemiankę odkryli Niemcy i zamordowali cztery ukrywające się w niej osoby. Ulmowie nie zostali jednak wydani – do czasu. Zadenuncjował ich prawdopodobnie Włodzimierz Leś – pochodzący z Galicji Wschodniej granatowy policjant, który zagarnął wcześniej majątek Szallów. 24 marca 1944 roku niemieccy żandarmi z posterunku w Łańcucie rozstrzelali Józefa Ulmę, jego ciężarną żonę Wiktorię oraz szóstkę dzieci w wieku od półtora roku do ośmiu lat. Razem z Ulmami zginęli również wszyscy ukrywani przez nich Żydzi, w tym dwie kobiety i dziecko.
Jeszcze w trakcie wojny polskie podziemie wykonało na Włodzimierzu Lesiu wyrok śmierci. Joseph Kokott – jeden z niemieckich żandarmów, którzy brali udział w zbrodni w Markowej – stanął w 1958 roku przed Sądem Wojewódzkim w Rzeszowie. Został skazany na śmierć, ale wyrok zamieniono mu później na dożywocie. Pozostali żandarmi uniknęli sądu. W 1995 roku Józef i Wiktoria Ulmowie zostali pośmiertnie odznaczeni medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. To zaszczytne odznaczenie, przyznawane przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie za ratowanie Żydów w czasie II wojny światowej, otrzymało do tej pory już ponad 6,3 tys. Polaków. Od 2003 roku trwa proces beatyfikacyjny rodziny Ulmów.
W okolicy wsi Sarnaki nad Bugiem żołnierze Armii Krajowej odnaleźli niewybuch niemieckiego pocisku V-2.
Rakietowy pocisk balistyczny V-2 miał być bronią, która odmieni losy II wojny światowej. Prace nad nim prowadzono w ośrodku doświadczalnym Peenemünde na wyspie Uznam. Latem 1943 roku – m.in. dzięki informacjom dostarczonym przez wywiad AK – miejsce to zostało zbombardowane przez brytyjskie lotnictwo, co opóźniło rozwój badań nad V-2. Niemcy rozproszyli produkcję i przenieśli próby poligonowe w rejon wsi Pustków i Blizna na południu Polski. Armii Krajowej udało się jednak przejąć niewybuch pocisku. Został on rozebrany na części i potajemnie zbadany w Warszawie. W pracach tych wzięli udział prof. Janusz Groszkowski, prof. Marceli Struszyński, inż. Antoni Kocjan i inż. Stefan Waciórski. W nocy z 25 na 26 lipca 1944 roku – w ramach operacji „Most III” – brytyjski samolot, który wylądował pod Tarnowem na terenie okupowanej Polski, zabrał najważniejsze części pocisku, próbki paliwa oraz materiały opracowane w Biurze Studiów Komendy Głównej AK. Dzięki tej brawurowej akcji sojusznik Polski mógł poznać tajemnice nowej broni Wehrmachtu, która jednak nie zdążyła odegrać w czasie wojny decydującej roli.
23 czerwca – 14 lipca
Niemcy likwidują getto w Łodzi
23 czerwca 1944 roku Niemcy rozpoczęli likwidację getta łódzkiego, zakończoną 29 sierpnia. Ze 160 tys. mieszkańców getta z głodu i chorób zmarło 44 tys. osób, ok. 80 tys. wywieziono do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.
Specjalny Sąd Karny w Lublinie wydał wyroki w procesie zbrodniarzy z Majdanka.
Obóz koncentracyjny na Majdanku na przedmieściach Lublina, funkcjonujący początkowo jako obóz dla jeńców wojennych, był miejscem zagłady Żydów, a także kaźni Polaków i jeńców sowieckich. Według najnowszych ustaleń, przez Majdanek przeszło ok. 150 tys. więźniów. Życie straciło tam blisko 80 tys. osób, w tym niemal 60 tys. Żydów. Przed sądem udało się postawić tylko niektórych katów z Majdanka. Proces lubelski ruszył 27 listopada 1944 roku – jeszcze w trakcie II wojny światowej, gdy duża część Polski nadal znajdowała się pod niemiecką okupacją. Jeden z oskarżonych, więzień funkcyjny (kapo) Edmund Pohlmann, popełnił samobójstwo trzy dni przed ogłoszeniem wyroków. Pozostałych pięciu – wartownicy Hermann Vögel i Theodor Schöllen, kapo Heinz Stalp, pracownik administracji obozowej Wilhelm Gerstenmeier oraz zastępca kierownika Oddziału IV Anton Thernes – zostało skazanych na śmierć przez powieszenie. Prośby o ułaskawienie błyskawicznie odrzucono. Już 3 grudnia na terenie obozu publicznie wykonano wyroki. Taki był finał pierwszego na ziemiach polskich procesu zbrodniarzy wojennych.
Arthur Liebehenschel, ostatni komendant obozu na Majdanku, był sądzony w późniejszym terminie przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w Krakowie. Także w tym przypadku zapadł wyrok śmierci, wykonany w 1948 roku w krakowskim więzieniu przy ul. Montelupich.
W okolicach Nowego Targu miał miejsce ostatni zrzut cichociemnych.
Cichociemnymi nazywano żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie z okresu II wojny światowej, zrzucanych na spadochronach do okupowanego kraju. Wybierani spośród najlepszych kandydatów, przechodzili specjalistyczne szkolenie. Zasilali następnie oddziały partyzanckie, stawali się instruktorami wojskowymi lub wywiadowcami. Cichociemnym był też gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, ostatni komendant główny Armii Krajowej. W sumie od lutego 1941 do grudnia 1944 dotarło do Polski 316 cichociemnych, w tym jedna kobieta – późniejsza generał Elżbieta Zawacka „Zo”. Jeszcze w czasie wojny zginęło 103, w tym kpt. Jan Piwnik „Ponury” – znakomity dowódcza partyzancki w Górach Świętokrzyskich i na Nowogródczyźnie. Dziewięciu zostało zamordowanych przez władze komunistyczne w powojennej Polsce. W tej ostatniej grupie byli m.in. mjr Hieronim Dekutowski „Zapora”, wybitny dowódca partyzantki na Lubelszczyźnie, czy mjr Bolesław Kontrym „Żmudzin”, wykonawca akcji likwidacyjnych na agentach i konfidentach gestapo.
Imię cichociemnych nosi dziś elitarna Jednostka Wojskowa GROM.
Komuniści, zdobywając po II wojnie światowej władzę w Polsce, byli świadomi nikłego poparcia ze strony społeczeństwa. Nie pozwolili więc na uczciwe wybory. Swoją pozycję zamierzali utrzymać dzięki potężnemu aparatowi bezpieczeństwa. MBP – tworzone na wzór sowiecki i pod sowieckim nadzorem – było kontynuacją Resortu Bezpieczeństwa Publicznego, powołanego w lipcu 1944 roku. Na czele ministerstwa stał Stanisław Radkiewicz – komunista z przedwojennym stażem, członek najwyższych władz Polskiej Partii Robotniczej, a później PZPR. „Ze względu na skład osobowy kierownictwa resortu i ścisłe podporządkowanie jego działań dyrektywom PPR, MBP pełniło faktycznie funkcję czegoś w rodzaju »partyjnej policji politycznej«” – pisze w książce Pół wieku dziejów Polski 1939–1989 prof. Andrzej Paczkowski. Ministerstwo podejmowało działania m.in. przeciwko zbrojnemu podziemiu niepodległościowemu, legalnie istniejącym partiom politycznym, Kościołowi katolickiemu i całym grupom społecznym. Powszechny terror – dotykający z czasem nawet działaczy komunistycznych – miał wymusić na obywatelach całkowite posłuszeństwo wobec nowej władzy.
Po śmierci Stalina i ucieczce na Zachód ppłk. Józefa Światły – wysokiego funkcjonariusza MBP, który na falach Radia Wolna Europa opowiedział o metodach działania bezpieki – skompromitowany resort został rozwiązany. W jego miejsce w grudniu 1954 roku powołano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Zrezygnowano z powszechnego terroru. Nadal jednak inwigilowano społeczeństwo i prześladowano niepokornych.
17/18 stycznia 1945
W masakrze w więzieniu na Radogoszczu w Łodzi zginęło prawie 1,5 tys. osób.
W czasie II wojny światowej na terenie radogoskiej fabryki Samuela Abbego u zbiegu szosy zgierskiej i ul. Sowińskiego Niemcy ulokowali obóz przejściowy, który w lipcu 1940 roku przekształcili w Rozszerzone Więzienie Policyjne dla mężczyzn. Gromadzono tu osoby, które docelowo miały trafić do innych więzień lub do obozów koncentracyjnych. Byli to m.in. działacze ruchu oporu, uciekinierzy z robót przymusowych, ludzie zatrzymani w ulicznych łapankach czy trudniący się nielegalnym handlem żywnością. Przetrzymywano tu także sowieckich jeńców wojennych. Więzienie na Radogoszczu nie miało służyć jako miejsce eksterminacji. Fatalne warunki sanitarne i sadyzm strażników zbierały jednak śmiertelne żniwo. Przyjmuje się, że codziennie umierał tam co najmniej jeden więzień. Z Radogoszcza pochodziła też część ofiar publicznej egzekucji odwetowej w Zgierzu z 20 marca 1942 roku. W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 roku, tuż przed wkroczeniem do Łodzi Armii Czerwonej, niemiecka załoga urządziła masakrę więźniów. Gdy część z nich stawiła opór, Niemcy podpalili główny budynek. Do osób, które skakały z okien lub wydostały się na dach, strzelano. Wśród ofiar byli głównie Polacy, ale też ponad stu jeńców sowieckich. Rzeź przeżyło zaledwie około trzydziestu więźniów.
Po wojnie ukarano tylko kilku sprawców masakry. Był wśród nich Walter Pelzhausen, komendant więzienia. Zdołał wprawdzie zbiec do zachodnich Niemiec, ale schwytali go Brytyjczycy i wydali Polsce. Łódzki sąd skazał go na wielokrotną karę śmierci. Wyrok wykonano w marcu 1948 roku.
Dziś w miejscu zbrodni na więźniach mieści się Oddział Martyrologii i Walki „Radogoszcz” – część Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.
Od tygodnia trwała ofensywa Armii Czerwonej, której żołnierze szybko wypierali wojska niemieckie z ziem polskich położonych na zachód od Wisły. Okulicki – przebywający w tym czasie w rejonie Częstochowy – oceniał, że oznacza to „zamianę jednej okupacji na drugą”. Wiedział zarazem, że otwarta walka z Sowietami jest skazana na klęskę. W porozumieniu z Delegatem Rządu RP na Kraj i na podstawie instrukcji emigracyjnego rządu w Londynie zdecydował więc o rozwiązaniu AK, której był komendantem głównym, i zwolnieniu jej żołnierzy z przysięgi. „Żołnierze Armii Krajowej! […] Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa Polskiego i ochrony ludności polskiej przed zagładą. Starajcie się być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległości Państwa Polskiego. W tym działaniu każdy z Was musi być dla siebie dowódcą” – czytamy w rozkazie. W konspiracji miała pozostać kadrowa, skromna liczebnie organizacja „NIE” z Okulickim jako komendantem.
Rozwiązanie AK – mające uchronić jej żołnierzy przed zarzutami o przynależność do nielegalnej organizacji – nie wpłynęło jednak na skalę represji komunistycznych. Część lokalnych struktur AK nie podporządkowała się zresztą rozkazowi „Niedźwiadka” i pozostała w podziemiu. Zbrojny opór kontynuowało też m.in. Narodowe Zjednoczenie Wojskowe.
Było to drugie spotkanie tzw. wielkiej trójki, czyli głównych przywódców koalicji antyhitlerowskiej. Odbywało się w czasie, gdy klęska Niemiec w II wojnie światowej była już przesądzona. W Jałcie na Krymie stawili się premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent USA Franklin Delano Roosevelt i sowiecki dyktator Józef Stalin. Potwierdzono i uściślono postanowienia konferencji teherańskiej z jesieni 1943 roku. Z polskiego punktu widzenia najistotniejszy był punkt szósty przyjętego oświadczenia. Głosił m.in., że granicą wschodnią Polski powinna być – z drobnymi odstępstwami – „linia Curzona”. Dla Rzeczypospolitej oznaczało to utratę – kosztem ZSRR – mniej więcej połowy przedwojennego terytorium, w tym tak ważnych miast jak Lwów i Wilno. Niejako w zamian mgliście obiecano Polsce „istotny przyrost terytorialny na północy i zachodzie”. W kraju miał zostać powołany Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej – przekształcony w dużej mierze ze zdominowanego przez komunistów „rządu lubelskiego”, choć poszerzony o „pozostałych przywódców demokratycznych” z kraju i emigracji. TRJN miał możliwie szybko przeprowadzić wolne wybory, w których wezmą udział „wszystkie antynazistowskie partie demokratyczne”. W praktyce o tym, kto jest demokratą, decydowali komuniści.
Ustalenia jałtańskie wywołały szok w kraju i na emigracji. „Polska, pierwszy kraj, który przeciwstawił się zbrojnie agresji Hitlera, została zdana na łaskę Stalina” – podsumowuje w książce Pół wieku dziejów Polski 1939–1989 prof. Andrzej Paczkowski. Emigracyjny rząd RP w Londynie oprotestował decyzje podjęte na Krymie, ale nie mogło to niczego zmienić.
W Elblągu został aresztowany Aleksandr Sołżenicyn.
Rosjanin Sołżenicyn, z wykształcenia matematyk, w 1941 roku został zmobilizowany do Armii Czerwonej. Za zasługi w walkach z Niemcami był odznaczany i otrzymał awans do stopnia kapitana artylerii. Nie pomogło mu to, gdy służby sowieckie przechwyciły jego prywatną korespondencję z krytycznymi opiniami o Stalinie. Sołżenicyn został skazany na 8 lat wychowawczego obozu pracy. W 1953 roku – po odbyciu wyroku – trafił na „wieczne osiedlenie” do Kazachstanu. Kilka lat później został jednak zrehabilitowany i powrócił do europejskiej części Związku Radzieckiego. Dzięki krótkiej odwilży politycznej po śmierci Stalina mógł zadebiutować jako autor. W 1962 roku w ZSRR ukazało się jego opowiadanie Jeden dzień Iwana Denisowicza o życiu więźnia łagru. W czasie rządów Leonida Breżniewa Sołżenicyn został jednak objęty nieoficjalnym zakazem publikowania i poddany innym szykanom. Kolejne głośne książki – Krąg pierwszy i Oddział chorych na raka – opublikował w 1968 roku na Zachodzie. Dwa lata później otrzymał literacką Nagrodę Nobla. W tym czasie był już otwartym przeciwnikiem reżimu komunistycznego. Największą sławę przyniósł mu monumentalny Archipelag GUŁag (1973), ukazujący gehennę życia w sowieckich łagrach. W 1974 roku pisarz został pozbawiony obywatelstwa ZSRR i wydalony z kraju. Osiedlił się w USA, trzymał się jednak z dala od emigracji rosyjskiej. Z biegiem lat coraz wyraźniej skłaniał się ku ideom wielkoruskim i panslawizmowi, a konsumpcyjnej kulturze Zachodu przeciwstawiał etykę opartą na prawosławiu. W 1990 roku odzyskał obywatelstwo sowieckie, a cztery lata później – już po rozpadzie ZSRR – wrócił do Rosji. Ostro krytykował przemiany zachodzące w kraju za prezydentury Borysa Jelcyna. W ostatnich latach życia chwalił zaś politykę Władimira Putina. Został jednak zapamiętany przede wszystkim jako wybitny pisarz, który – według oceny prof. Jerzego Pomianowskiego – „uświadomił ludziom na Zachodzie […] jak nieludzki jest bolszewizm”
17 lutego (sobota), 1945
W Londynie powstaje emigracyjna organizacja Polski Ruch Wolnościowy „Niepodległość i Demokracja”
Podpułkownik Lucjan Szymański „Janczar”, ostatni dowódca Podokręgu Wschodniego Obszaru Warszawskiego AK, został stracony na warszawskiej Pradze.
W czasie I wojny światowej Szymański służył w armii carskiej, a następnie w I Korpusie Polskim gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Walczył również w wojnie z bolszewikami. W II RP pracował m.in. jako wykładowca w Szkole Podchorążych dla Podoficerów w Bydgoszczy i służył w Korpusie Ochrony Pogranicza. W wojnie obronnej 1939 roku walczył w stopniu majora. Dostał się do niewoli niemieckiej, z której jednak szybko uciekł. W czasie okupacji działał w Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Jednostki bojowe, które nadzorował, zajmowały się m.in. sabotażem kolejowym, prowadziły akcje przeciwko gestapowcom i konfidentom, uwalniały więźniów. 2 sierpnia 1944 roku Szymański – wówczas już podpułkownik – objął dowodzenie sztabem Podokręgu Wschodniego AK, a kilka dni później – całym podokręgiem. Działał na terenie zajętym przez Armię Czerwoną. Informował przełożonych m.in. o aresztowaniach polskich żołnierzy przez sowiecki NKWD. „Warunki naszej pracy są b[ardzo] ciężkie, ale będziemy nadal ją prowadzić. Pozostali nasi najdzielniejsi ludzie widzą w nas oparcie i potrzebują kierownictwa” – pisał w listopadzie do gen. Leopolda Okulickiego. 23 grudnia „Janczar” został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa i 21 lutego 1945 roku skazany na śmierć przez Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie. Wyrok wykonano w więzieniu „Toledo” przy obecnej ul. Namysłowskiej.
26 marca i 24 maja 1945
Rząd Tymczasowy przyjął uchwały o powołaniu Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
Oficjalnie zadaniami KBW były zapewnienie „bezpieczeństwa publicznego i porządku” oraz ochrona „osobistych praw obywateli Polski Demokratycznej”. Doktor Sławomir Poleszak z lubelskiego IPN przypomniał na łamach „Gazety Wyborczej”, że w praktyce korpus zwalczał partyzantkę ukraińską, we wczesnych latach powojennych – niemiecką, ale przede wszystkim jego żołnierze likwidowali polskie podziemie niepodległościowe: „Pacyfikowali niepokorne wsie podejrzewane o współpracę z »reakcyjnym podziemiem«, eliminowali »przeciwników władzy ludowej«. […] KBW odpowiada za śmierć kilku tysięcy polskich patriotów. […] Trzon kadry oficerskiej korpusu tworzyli byli partyzanci Armii Ludowej, była też spora grupa Sowietów” – zauważył Poleszak. Z Armii Czerwonej wywodził się np. gen. Bolesław Kieniewicz, dowódca KBW w latach 1945–1946. W szczytowym okresie – na początku lat pięćdziesiątych – korpus liczył ponad 40 tys. żołnierzy. Podlegał wówczas Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego, po jego rozwiązaniu w 1954 roku przeszedł pod skrzydła MSW. W 1965 roku zdecydowano o rozformowaniu KBW. Jego jednostki weszły w skład nowo utworzonych Wojsk Obrony Wewnętrznej, podległych Ministerstwu Obrony Narodowej.
6 kwietnia (piątek), 1945
Powstały Centralne Obozy Pracy
6 kwietnia 1945 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy w Warszawie, Poniatowej, Krzesimowie, Potulicach i Jaworznie, gdzie umieszczano m.in. osoby oskarżane o współpracę z Niemcami (folksdojczy) i działalność antykomunistyczną (w tym szczególnie żołnierzy Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych).
Oddział partyzancki Mariana Bernaciaka „Orlika” rozbił Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Puławach
Bernaciak był absolwentem puławskiego gimnazjum im. Adama Jerzego Czartoryskiego. Przed II wojną światową odbył obowiązkową służbę wojskową. We wrześniu 1939 roku walczył w stopniu podporucznika. W rejonie Włodzimierza Wołyńskiego dostał się do niewoli sowieckiej. Zbiegł z transportu do obozu w Kozielsku (najprawdopodobniej uniknął dzięki temu rozstrzelania w Katyniu) i powrócił w rodzinne strony. Działał w Związku Walki Zbrojnej, a następnie w Armii Krajowej. Od jesieni 1943 roku dowodził oddziałem partyzanckim, który latem następnego roku – podczas akcji „Burza” – wyróżnił się w walkach przeciwko Niemcom. Po wkroczeniu Armii Czerwonej Bernaciak początkowo zdemobilizował oddział, by uniknąć wcielenia do ludowego Wojska Polskiego. Później jednak wrócił do podziemia. Podporządkował się strukturom poakowskim – Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, a następnie Zrzeszeniu „Wolność i Niezawisłość”. Zgrupowanie partyzanckie „Orlika” było jednym z największych na Lubelszczyźnie. Prowadziło działalność dywersyjną, wywiadowczą i propagandową. Rozbicie PUBP w Puławach należało do najbardziej spektakularnych akcji Bernaciaka i jego żołnierzy. Uwolniono wówczas 107 więźniów, zabito pięciu funkcjonariuszy UB, dwóch milicjantów i kilku enkawudzistów. Sukcesem było też zwycięstwo w bitwie w pobliżu wsi Las Stocki, stoczonej w maju 1945 roku z NKWD, UB i milicją. Do walki ze zgrupowaniem „Orlika” władze komunistyczne zmobilizowały ogromne siły. Przyniosło to rezultat 24 czerwca 1946 roku. Tego dnia, według jednej z wersji, Bernaciak – ranny i otoczony – popełnił samobójstwo; według innej – zginął od kuli milicjanta.
W 2009 roku Marian Bernaciak został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.
29 kwietnia (niedziela), 1945
Wojska amerykańskie wyzwalają obóz koncentracyjny w Dachau
Hans Frank został aresztowany w bawarskiej miejscowości Neuhaus am Schliersee.
Jesienią 1939 roku Frank – z wykształcenia prawnik – został mianowany generalnym gubernatorem tej części ziem polskich zajętych przez Niemcy, która nie została włączona bezpośrednio do Rzeszy. Rezydował na krakowskim Wawelu i szybko dał się poznać jako gorliwy wykonawca zbrodniczej polityki Adolfa Hitlera. Był współodpowiedzialny m.in. za eksterminację polskiej inteligencji, zagładę ludności żydowskiej i dewastację gospodarczą kraju. W styczniu 1945 roku, gdy do Krakowa zbliżała się Armia Czerwona, Frank uciekł do Górnej Bawarii, zabierając ze sobą zrabowane dzieła sztuki. W Neuhaus am Schliersee zajął pensjonat Bergfrieden i urządził tam filię Generalnego Gubernatorstwa. Choć pozbawiony realnej władzy, miał do dyspozycji kilkuosobowy sztab i sprawiał wrażenie, jakby wciąż czuł się „królem Polski”. Tuż przed końcem wojny został aresztowany przez por. Waltera Steina, oficera amerykańskiego wywiadu wojskowego. Dobrowolnie przekazał mu swój dziennik służbowy, w którym drobiazgowo opisywał swoją działalność w GG. Diariusz posłużył później jako materiał dowodowy w procesie norymberskim. 1 października 1946 roku Międzynarodowy Trybunał Wojskowy skazał Franka na śmierć, uznając go za winnego zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. Wyrok wykonano jeszcze w tym samym miesiącu.
6 maja (niedziela), 1945
1. Dywizja Pancerna gen. Stanisława Maczka wkroczyła do Wilhelmshaven.
W Warszawie powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.
W lutym 1945 roku, podczas konferencji jałtańskiej, tzw. wielka trójka – premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent USA Franklin Delano Roosevelt i sowiecki dyktator Józef Stalin – ustaliła, że w Polsce zostanie powołany Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. W tym celu istniejący już samozwańczy „rząd lubelski”, stworzony przez komunistów, miał zostać poszerzony o „pozostałych przywódców demokratycznych” z kraju i emigracji. Szczegółowe rozmowy na ten temat toczyły się w czerwcu w Moskwie – równolegle do trwającego przed tamtejszym sądem procesu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.
Stanowisko premiera TRJN – tak jak wcześniej „rządu lubelskiego” – objął Edward Osóbka-Morawski, socjalista bliski komunistom. Jednym z wicepremierów – i zarazem ministrem rolnictwa – został Stanisław Mikołajczyk, lider ludowców i były premier rządu RP na uchodźstwie. Jednak nowi niekomunistyczni ministrowie mieli w TRJN niewiele do powiedzenia. Najważniejsze resorty – m.in. obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego – przypadły Polskiej Partii Robotniczej. Rzeczywisty stosunek sił był dla niej jeszcze korzystniejszy – dzięki obecności na ziemiach polskich Armii Czerwonej.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej został szybko uznany przez USA i Wielką Brytanię. „Zgoda mocarstw zachodnich na tak minimalne ustępstwa Stalina […] dowodziła, że utrzymanie niezależności Polski nie należy do priorytetów ich polityki” – pisze w książce Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989 prof. Andrzej Friszke. TRJN istniał do lutego 1947 roku. Wówczas – po sfałszowanych wyborach do sejmu – komuniści i ich sojusznicy przejęli pełnię władzy w Polsce.
1 lipca (niedziela), 1945
rozwiązanie Delegatury Rządu na Kraj i Rady Jedności Narodowej; koniec Polskiego Państwa Podziemnego
Polskie Państwo Podziemne z czasu II wojny światowej było fenomenem na skalę europejską. W okupowanym kraju działały tajne struktury wojskowe i cywilne, podległe rządowi RP na uchodźstwie. Zaliczały się do nich m.in. Delegatura Rządu na Kraj i Rada Jedności Narodowej, czyli konspiracyjny quasi-
-parlament. Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie, aresztowanie przez Sowietów przywódców Polskiego Państwa Podziemnego i wycofanie przez Zachód uznania dla emigracyjnego rządu RP doprowadziły do znacznego osłabienia, a w końcu samorozwiązania delegatury i rady. 1 lipca po raz ostatni zebrała się w Krakowie Komisja Główna RJN. W przyjętym dokumencie podsumowano ofiarną walkę społeczeństwa polskiego w czasie wojny. Dalsza walka o pełną suwerenność Polski i rzeczywistą demokrację miała być jawną walką polityczną, a nie zbrojną.
W Testamencie Polski Walczącej postulowano m.in. opuszczenie ziem polskich przez Armię Czerwoną i NKWD, zaprzestanie prześladowań politycznych i dewastacji gospodarczej kraju, dopuszczenie wszystkich ugrupowań demokratycznych do udziału w wolnych wyborach oraz wprowadzenie reform ustrojowych i społeczno-gospodarczych. „Wyrażamy nadzieję, że osiągnięcie porozumienia z Rosją na tych zasadach jest możliwe” – pisano. Związek Radziecki, który po zwycięstwie nad Niemcami dyktował warunki w tej części Europy, nie był jednak zainteresowany partnerskim porozumieniem. „Rozpoczęła się nowa epoka – Polski pozbawionej niezależności i włączonej do wielkiego ideologicznego imperium” – pisze w książce Pół wieku dziejów Polski prof. Andrzej Paczkowski.
Było to trzecie spotkanie tzw. wielkiej trójki, czyli głównych przywódców koalicji antyhitlerowskiej. 17 lipca 1945 roku w poczdamskim pałacu Cecilienhof pod Berlinem stawili się sowiecki dyktator Józef Stalin, prezydent USA Harry Truman i premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. Tego ostatniego zastąpił wkrótce nowy szef rządu Clement Attlee. W Poczdamie potwierdzono i doprecyzowano postanowienia lutowej konferencji jałtańskiej. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej RP, zdominowany przez komunistów, uznano za legalną władzę. Uzgodniono, że Polska uzyska reparacje wojenne w ramach kwot przyznanych ZSRR. Ustalono też de facto polską granicę zachodnią i północną. Polsce przypadły – kosztem Niemiec – ziemie do linii Odry i Nysy Łużyckiej oraz południowa część Prus Wschodnich i obszar dawnego Wolnego Miasta Gdańska. Ludność niemiecka z tych terenów miała zostać przesiedlona. Definitywne potwierdzenie granicy odłożono jednak do czasu konferencji pokojowej, nie precyzując, kiedy do niej dojdzie. „Ten stan niejednoznaczności wzmacniał zależność Polski od ZSRR” – komentuje w książce Polska. Losy państwa i narodu 1939–1989 prof. Andrzej Friszke. Związek Radziecki jeszcze długo mógł się przedstawiać jako gwarant polskiego stanu posiadania na zachodzie.
W zajętej przez Armię Czerwoną Polsce dominującą pozycję uzyskali komuniści. Tuż po II wojnie światowej musieli się jednak liczyć z legalną opozycją polityczną. Dużym poparciem społecznym cieszył się zwłaszcza niezależny ruch ludowy. Jego liderami byli Wincenty Witos, trzykrotny premier przedwojennej Polski (zmarł jesienią 1945 roku), i Stanisław Mikołajczyk, w latach 1943–1944 szef rządu RP na emigracji, a od czerwca 1945 roku wicepremier i minister rolnictwa w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. Ludowcy wierzyli, że – mimo sowieckiej dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej – uda się ocalić w Polsce demokrację i choć część niezależności. PSL szybko stało się najbardziej masową partią polityczną w kraju, liczącą w maju 1946 roku ok. 800 tys. członków. W aparacie państwowym dominowali jednak komuniści i ich sojusznicy, wśród nich marionetkowe Stronnictwo Ludowe. „Działaczy PSL aresztowano – często pod fikcyjnymi zarzutami, utrudniano funkcjonowanie lokalnych struktur partii, dochodziło do zastraszania, pobić, a także zabójstw polityków ludowych dokonywanych przez »nieznanych sprawców«” – wylicza w książce Od niepodległości do niepodległości dr hab. Filip Musiał. W styczniu 1947 roku, w atmosferze terroru, odbyły się wybory do sejmu. Wyniki sfałszowano, a w części okręgów listy PSL w ogóle unieważniono. Oficjalnie stronnictwo otrzymało tylko 10 proc. głosów. Likwidacja PSL była kwestią czasu. Jesienią 1947 roku Mikołajczyk, obawiając się aresztowania, potajemnie opuścił kraj. Na czele partii stanął Józef Niećko – zwolennik współpracy z komunistami. Dwa lata później PSL połączyło się z SL. Powstało w ten sposób Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, będące satelitą Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
2 września (niedziela), 1945
Pułkownik Jan Rzepecki stanął na czele konspiracyjnego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej uznał konkordat ze Stolicą Apostolską za nieobowiązujący.
W pierwszych latach po II wojnie światowej (do wiosny 1947 roku) priorytetem dla rządzących w Polsce komunistów była walka z legalną opozycją polityczną i zbrojnym podziemiem niepodległościowym. Przeciwko Kościołowi katolickiemu nie prowadzono jeszcze otwartej kampanii. Przedstawiciele nowych władz brali wręcz udział w uroczystościach religijnych, chcąc w ten sposób przypodobać się społeczeństwu. Już wówczas zdarzały się jednak wrogie działania i gesty wobec Kościoła. Zaliczała się do nich uchwała TRJN w sprawie konkordatu zawartego między Polską a Stolicą Apostolską w 1925 roku. Władze w Warszawie twierdziły, że to papież jednostronnie zerwał konkordat w czasie II wojny światowej. Miało o tym świadczyć powierzenie biskupom niemieckim funkcji administratorów apostolskich na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy. Był to jedynie pretekst. „Tzw. anulowanie konkordatu przez stronę rządową miało wspomóc władze w planowanym »rozdzieleniu Kościoła od państwa«” – tłumaczy w książce Kościół a władza w Polsce (1945–1950) prof. Jan Żaryn. I dodaje, że w realiach roku 1945 oznaczało to przede wszystkim próbę wyeliminowania religii ze szkół i zastąpienia ślubów kościelnych cywilnymi. Nowy konkordat między Polską a Stolicą Apostolską został podpisany dopiero w 1993 roku. Wszedł w życie pięć lat później.
Krajowa Rada Narodowa wydała dekret nacjonalizacyjny o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta stołecznego Warszawy – tzw. dekret Bieruta.
Wszystkie grunty w ówczesnych granicach miasta zostały przejęte przez gminę miasta stołecznego Warszawy (w 1950 roku – przez Skarb Państwa). Tłumaczono, że ma to służyć odbudowie i przebudowie zniszczonej stolicy „zgodnie z potrzebami narodu”. „Brak wielu hipotek. Nieobecność właścicieli i ich spadkobierców […] nie pozwoliłaby przez długie lata na przystąpienie do prac nad rekonstrukcją” – przekonywało „Życie Warszawy”. Dekret objął też jednak mniej zniszczone dzielnice. Teoretycznie dotyczył jedynie gruntów. Stojące na nich budynki miały pozostać w rękach dotychczasowych właścicieli, którzy mogli się starać o wieczystą dzierżawę ziemi. „Władza nie zamierzała [jednak] przestrzegać ustalanego przez siebie prawa, wielu właścicielom odbierała kamienice i automatycznie poddawała obowiązkowi kwaterunku – pisze varsavianista Jerzy S. Majewski. – Mocą dekretu zabrano warszawiakom 40 tys. nieruchomości, czyli 94 proc. miasta w przedwojennych granicach” – dodaje.
Dziś spadkobiercy dawnych właścicieli upominają się o zwrot nieruchomości bądź odszkodowanie. Często jednak ich roszczenia przejmują za bezcen inne osoby lub kancelarie prawne, by potem sprzedać je po cenie rynkowej. Zdarza się, że w prywatne ręce przechodzą np. działki, na których stoją szkoły. Budynki objęte roszczeniami często nie są remontowane i popadają w ruinę.
Podczas śledztwa prowadzonego przez komunistyczną bezpiekę zmarł por. Jan Rodowicz „Anoda”, uczestnik Akcji pod Arsenałem i Powstania Warszawskiego.
Był synem Kazimierza Rodowicza, profesora Politechniki Warszawskiej, i Zofii, siostry gen. Władysława Bortnowskiego. Wiosną 1939 roku zdał tzw. małą maturę w prestiżowym stołecznym gimnazjum im. Stefana Batorego. Pod okupacją niemiecką kontynuował naukę na tajnych kompletach. Zaangażował się też w działalność Szarych Szeregów, czyli konspiracyjnego harcerstwa. Początkowo brał udział w akcjach tzw. małego sabotażu, takich jak malowanie antyhitlerowskich napisów na murach. Później uczestniczył w licznych akcjach dywersyjnych i bojowych Hufca Centrum Grup Szturmowych Szarych Szeregów. W marcu 1943 roku dowodził sekcją „Butelka” w czasie głośnej Akcji pod Arsenałem, w wyniku której odbito z rąk gestapo grupę więźniów, w tym Jana Bytnara „Rudego”. W maju tego samego roku pod Celestynowem wziął udział w udanej akcji odbicia więźniów transportowanych do niemieckiego obozu Auschwitz. Podczas Powstania Warszawskiego walczył w szeregach harcerskiego Batalionu „Zośka”. Został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Ciężko ranny, leczył się przez kilka miesięcy. Po zajęciu Polski przez Armię Czerwoną był dowódcą oddziału dyspozycyjnego szefa Obszaru Centralnego Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. Gdy latem 1945 roku DSZ została rozwiązana, zaprzestał działalności konspiracyjnej i podjął studia na Politechnice Warszawskiej. Mimo to w grudniu 1948 roku został aresztowany i poddany brutalnemu śledztwu. Zginął w niejasnych okolicznościach. Oficjalna wersja głosiła, że wyskoczył z IV piętra budynku Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej w Warszawie. Możliwe jednak, że został wypchnięty z okna lub – jak sugerują inne relacje – zakatowany w trakcie śledztwa.
W 2008 roku Jan Rodowicz został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.
Podpisanie polsko-brytyjskiej umowy o wysiedleniu ludności niemieckiej
14 lutego 1946 roku zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej z 1945 roku rozpoczęły się wysiedlania ludności niemieckiej z terytorium Polski. Do 1949 roku z tzw. Ziem Odzyskanych wysiedlono do radzieckiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej ponad 2 mln Niemców
Sobór Lwowski przyłącza Ukraińską Cerkiew Grekokatolicką do Wszechrosyjskiej Cerkwi Prawosławnej
Pod dyktando sowieckich władz 216 ukraińskich księży grekokatolickich postanowiło: "1) unieważnić postanowień unii brzeskiej z 1596 r.; 2) odłączyć się od rzymskiego Kościoła; 3) powrócić do pradawnej wiary prawosławnej; 4) zjednoczyć się z Wszechrosyjską Cerkwią Prawosławną w Związku Radzieckim”
Krajowa Rada Narodowa wydaje dekret o utworzeniu cenzury – Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW), faktycznie istniejącej od 1944 r.
Początek procesu I Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość
W Warszawie rozpoczął się proces I Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość – tajnej organizacji antykomunistycznej. Na ławie oskarżonych znalazło się 10 osób, m.in. płk Jan Rzepecki, założyciel i pierwszy prezes WiN.
2 kwietnia 1947 roku Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie skazał Rudolfa Hoessa, założyciela i pierwszego komendanta obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau na karę śmierci. Wyrok wykonano dwa tygodnie później na terenie byłego obozu (Auschwitz I). Był to największy proces o masową eksterminację – szacuje się, że w obozie Auschwitz-Birkenau zginęło 1,1-1,5 mln ludzi.
Wydawcą "Kultury" był prowadzony przez Jerzego Giedroycia Instytut Literacki. Pierwotnie pismo pomyślane było jako kwartalnik traktujący o sprawach literatury. Szybko jednak „Kultura” stała się miesięcznikiem – i najbardziej wpływowym tytułem polskiej emigracji.
Jeszcze w 1947 roku Giedroyc przeniósł redakcję do Maisons-Laffitte pod Paryżem. Zamieszkali tu także inni członkowie zespołu: Zofia i Zygmunt Hertzowie czy Józef Czapski.
Z „Kulturą” współpracowali czołowi publicyści i pisarze emigracyjni, tacy jak Gustaw Herling-Grudziński, Witold Gombrowicz czy Czesław Miłosz. Z czasem w miesięczniku pojawiły się utwory autorów krajowych, które w PRL nie miały szansy przejść przez sito cenzury – np. Zbigniewa Herberta i Marka Hłaski. Na łamach pisma publikowały również wybitne zagraniczne pióra z obu stron „żelaznej kurtyny”: Albert Camus, Borys Pasternak czy Aleksander Sołżenicyn.
„Kultura” była przemycana do kraju, czytana przez opozycjonistów i intensywnie rozpracowywana przez Służbę Bezpieczeństwa PRL. Skromna redakcja w Maisons-Laffitte stała się ważnym ośrodkiem polityczno-kulturalnym polskiej emigracji.
Giedroyc chciał Polski niepodległej, wolnej od nacjonalizmu i klerykalizmu. Skutecznie promował kandydatury Czesława Miłosza i Lecha Wałęsy do Nagrody Nobla. Jednocześnie mocno wspierał w walce o suwerenność, demokratyzację i emancypację sąsiednie narody ukraiński, litewski i białoruski. „Kultura” ukazywała się do śmierci Jerzego Giedroycia w 2000 roku.
amerykański sekretarz stanu George Marshall przedstawia plan pomocy gospodarczej dla Europy, tzw. plan Marshalla
Istota programu sprowadzała się do udzielenia krajom Starego Kontynentu pomocy finansowej w formie bezzwrotnych pożyczek lub nisko oprocentowanych pożyczek długoterminowych.
Amerykanom chodziło m.in. o powstrzymanie ekspansji komunizmu w Europie. Tuż po wojnie partie komunistyczne cieszyły się bowiem wysokim poparciem choćby we Francji i Włoszech. Władze USA trafnie przewidywały, że wpływy komunistów trudno będzie ograniczyć, jeśli w krajach dotkniętych przez II wojnę światową nie uda się uzdrowić sytuacji gospodarczej.
Oficjalnie pomoc zaoferowano także ZSRR, zgodnie z przewidywaniem nie została jednak przez tamtejsze władze przyjęta. Co więcej, Związek Radziecki wymusił odrzucenie planu Marshalla na krajach, które znalazły się w sowieckiej strefie wpływów, w tym na Polsce.
Plan Marshalla objął w rezultacie tylko kilkanaście krajów zachodniej i południowej Europy. Największymi beneficjentami programu były Wielka Brytania, Francja i zachodnie Niemcy. W sumie od kwietnia 1948 do czerwca 1952 roku Amerykanie przekazali w ramach planu Marshalla ok. trzynastu miliardów dolarów pomocy (przy dzisiejszej sile nabywczej pieniądza byłoby to ponad sto miliardów).
Przez kolejne dwie dekady wiele regionów zachodniej Europy doświadczało wyjątkowo dobrej koniunktury. Przepaść w poziomie życia, dzieląca Zachód od krajów bloku wschodniego, znacząco się pogłębiała.
6 czerwca (piątek), 1947
W Wielkiej Brytanii zmarł Władysław Raczkiewicz, pierwszy prezydent RP na uchodźstwie.
Major Hieronim Dekutowski „Zapora” został skazany na śmierć przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie.
W młodości Dekutowski działał w harcerstwie. Walczył w wojnie obronnej 1939 roku. Został internowany na Węgrzech, ale zbiegł z tamtejszego obozu i przedostał się do Francji, gdzie wstąpił do tworzących się Polskich Sił Zbrojnych. Po klęsce armii francuskiej trafił do Wielkiej Brytanii. Przeszedł elitarne szkolenie dla cichociemnych. We wrześniu 1943 roku został zrzucony do kraju i wkrótce otrzymał przydział do Okręgu AK Lublin. Stworzony przez „Zaporę” oddział partyzancki przeprowadził liczne akcje zbrojne przeciwko Niemcom.
Po wkroczeniu na Lubelszczyznę Armii Czerwonej Dekutowski przez pewien czas się ukrywał. Na początku 1945 roku powrócił do konspiracji, tym razem skierowanej przeciwko Sowietom i polskim komunistom. Stanął na czele grupy dywersyjnej prowadzącej akcje odwetowe przeciw NKWD, UB, KBW i MO. Od czerwca 1945 roku dowodził wszystkimi oddziałami leśnymi w Inspektoracie „Lublin” Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ). Niebawem – na rozkaz dowództwa – rozwiązał podległe sobie oddziały. Bezskutecznie próbował przez Czechosłowację przedostać się na Zachód. Wrócił na Lubelszczyznę, gdzie podporządkowały mu się oddziały Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość – następcy DSZ. W lutym 1947 roku „Zapora” formalnie zaprzestał akcji zbrojnych, a w czerwcu się ujawnił. Zagrożony aresztowaniem, we wrześniu ponownie próbował opuścić Polskę. Został wówczas aresztowany i poddany wielomiesięcznemu brutalnemu śledztwu. Proces trwał niespełna dwa tygodnie. Sąd pod przewodnictwem mjr. Józefa Badeckiego skazał Dekutowskiego na siedmiokrotną karę śmierci. Prezydent Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski.
Za przygotowywanie ucieczki z celi śmierci więzienia mokotowskiego „Zapora” został skatowany – wybito mu zęby oraz połamano ręce i nogi. 7 marca 1949 roku zginął od strzału w tył głowy i został pochowany w bezimiennej mogile. Tego samego dnia stracono także sześciu jego podkomendnych.
W 1988 roku Dekutowski został pośmiertnie awansowany przez rząd RP na uchodźstwie do stopnia pułkownika, a dziewiętnaście lat później – odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. W 1994 roku Sąd Wojewódzki w Warszawie unieważnił wyrok wobec „Zapory”. Szczątki oficera udało się odnaleźć i zidentyfikować w wyniku prac ekshumacyjnych prowadzonych w kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach.
4 kwietnia 1949 roku w Waszyngtonie został podpisany Traktat Północnoatlantycki, na którego podstawie utworzono NATO (North Atlantic Treaty Organization). Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego powstała jako sojusz polityczno-wojskowy USA i Europy Zachodniej w obronie przed ZSRR.
21 czerwca 1949 roku uczestnicy Konferencji Architektów Partyjnych proklamowali socrealizm w architekturze, jako jedyny obowiązujący kierunek artystyczny i metodę twórczości. Oficjalnie został on ogłoszony przez prezydenta RP, Bolesława Bieruta na konferencji warszawskiej PZPR w lipcu 1949 roku. Zgodnie z komunistyczną propagandą, architektura miała wyrażać siłę i potęgę państwa. Przykładem budowli socrealistycznej w Polsce jest m.in. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie.
Potrzebujeszwersjidrukowanej?